යථාර්ථවාදී මනෝවිද්‍යාත්මක නවකතාවේ පුරෝගාමියා - ෆියෝඩර් දොස්තයෙව්ස්කි

වෛද්‍ය රුවන් එම් ජයතුංග 

ෆියෝඩර් මිහයිලොවිච් දොස්තයෙව්ස්කි විශ්වීය ගෞරවයට පාත්‍ර වූවකි. නවකතාකරුවෙකු, මාධ්‍යවේදියෙකු හා කෙටිකතා රචකයෙකු වන දොස්තොයෙව්ස්කිගේ කෘති රුසියානු ජාතිකයින් අතර පමණක් නොව, ලෝක සාහිත්‍යය තුළ ද ප්‍රචලිතය. දොස්තයෙව්ස්කි මනෝවිද්‍යාත්මක යථාර්ථවාදය කෙරෙහි උනන්දුවක්  දැක්වීය. දොස්තයෙව්ස්කි යථාර්ථවාදී මනෝවිද්‍යාත්මක නවකතාවේ පුරෝගාමියාය. දොස්තයෙව්ස්කි ගේ නවකතා මානව මනෝ විද්‍යාව ගවේෂණය කරන අතර විවිධ දාර්ශනික හා ආගමික තේමාවන් සමඟ සම්බන්ධ වේ. බොහෝ සාහිත්‍ය විචාරකයින් ඔහුව ලෝක සාහිත්‍යයේ ශ්‍රේෂඨතම මනෝවිද්‍යාත්මක නවකතාකරුවෙකු ලෙස සලකයි. ඔහුගේ  ප්‍රබන්ධ රුසියානු සමාජයේ ආන්තිකකරණය වූ කොටස් කෙරෙහි අවධානය යොමු කලේය. එසේම ඔහු 19 වන සියවසේ රුසියානු ජනතාවගේ සමාජ යථාර්ථයන් නිවැරදිව නිරූපණය කලේය. පීටර්ස්බර්ග් විචාරකයින් විසින් “නව ගොගොල්” ලෙස ඔහුව හඳුන්වන ලදි. වර්ජිනියා වුල්ෆ් පැවසූ අන්දමට  ෆියෝඩර් දොස්තයෙව්ස්කි ට වඩා බලවත් එකම කතුවරයා ෂේක්ස්පියර් ය. ෆ්‍රෙඩ්රික් නීට්ෂේ දොස්තයෙව්ස්කි ඔහුගේ ජීවිතයේ ප්‍රීතිමත්ම සොයාගැනීම්වලින් එකක් ලෙස සඳහන් කළේය. අදටත් බටහිර ලෝකය වඩාත් ගැඹුරින් කියවන ලේඛකයා ෆියෝඩර් දොස්තයෙව්ස්කිය.    

දොස්තයෙව්ස්කිගේ ලිවීමේ එක් ප්‍රධාන අංගයක් වන්නේ පුද්ගලයෙකුගේ මානසික සෞඛ්‍යයේ සංකීර්ණතා නිරූපණය කිරීමට ඔහු බිය නොවීමයි. ඔහු තම ලිවීම් ඉදිරිපත් කරන්නේ මනෝ විද්‍යාව අද්විතීය විනයක් දක්වා වර්ධනය නොවූ කාල පරිච්ඡේදයක් තුළ (19 වන සියවසේ මැද භාගයේ සිට අග භාගය දක්වා) වීම සුවිශේෂ කරුණකි. ෆ්‍රොයිඩ්ගේ ප්‍රධාන න්‍යායන් දොස්තයෙව්ස්කිගේ සාහිත්‍යයේ චරිත සහ තේමාවන් විශ්ලේෂණය කිරීමට සහ තේරුම් ගැනීමට භාවිතා කළ හැකිය, නූතන මනෝ විද්‍යාවේ නිර්මාතෘවරයා ලෙස සැලකිය යුත්තේ දොස්තොයෙව්ස්කි බව සමහර විද්වතුන් ගේ මතයයි. මිනිස් භව්‍යත්ත්වය විවිධාකාරයෙන් ඔහු  ප්‍රබල හා මනාව නිරූපණය කර ඇති අතර මානව ස්වභාවය පිළිබඳ ඔහුගේ ගැඹුරු දාර්ශනික, මානසික හා ආගමික අවබෝධය ඔහුගේ ශෛලියට ආවේණික වේ. ඔහුගේ නවකතා මනෝ විශ්ලේෂණය සහ දර්ශනවාදය ඇතුළු 20 වන සියවසේ චින්තනයේ වර්ධනයන් වලට බලපෑම් කළේය.       

රුසියානු සමාජය රැඩිකල් ලෙස වෙනස් කළ යුතු යැයි ඔහු විශ්වාස කලේය. මෙම අදහසින් දොස්තයෙව්ස්කිගේ ජනතාවාදී න්‍යායන් බිහි විය. මානසික සහ ශාරීරික දුක් වේදනා තුළින් දොස්තයෙව්ස්කි හට නැවුම් මාවතක් සොයා ගැනීමට හැකි විය.  දොස්තයෙව්ස්කිගේ ලෝකය ගැඹුරින් පුද්ගලීකරණය කර ඇත.  ඔහු තමා ජීවත් වූ සමාජයේ අගතීන් නිර්දය ලෙස හෙළි කලේය.    දොස්තයෙව්ස්කිගේ වඩාත් පැහැදිලි ලක්ෂණයක් වන්නේ ඔහුගේ ද්විත්වවාදයයි. ඔහුගේ ද්විත්වවාදය ජීවිත කාලය පුරාම ඔහුට නිරාකරණය කරගත නොහැකි විය.  ප්‍රතිවිරෝධතා හා ජීවිතයේ දෙබිඩි බව සහ ඔහුගේම චරිතයේ ප්‍රතිවිරෝධතා සහ ද්විත්වවාදය සමඟ කටයුතු කිරීමේ ගැටලුව දොස්තයෙව්ස්කි හට තිබුනේය. ඔහු ක්‍රිස්තියානි ධර්මයේ ඇති අවිහිංසාව අගය කලේය. ඒ සමගම දොස්තයෙව්ස්කි  පවසන්නේ, ගුණධර්ම මත පදනම් වූ තර්ක මගින් ප්‍රචණ්ඩත්වය සාධාරණීකරණය කළ හැකි බවයි.      

ෆියෝඩර් මිහයිලොවිච් දොස්තයෙව්ස්කි  1821 දී උපත ලැබූ අතර හැදී වැඩුණේ මොස්කව් නගරයට ආසන්නයේය. විශ්‍රාමික හමුදා ශල්‍ය වෛද්‍යවරයකු වන දොස්තයෙව්ස්කිගේ පියා මොස්කව්හි දුප්පතුන් සඳහා වූ මැරින්ස්කි රෝහලේ වෛද්‍යවරයකු ලෙස සේවය කලේය. ඔහුගේ පියා ඔහුගේ පවුල පීතෘමූලික ලෙස සංවිධානය කළ අතර ඔහු තද පාලකයෙකු විය. දොස්තයෙව්ස්කි තම පියාට වඩා තම මවට සමීප වූ බව පෙනේ.  ඔහුගේ මව ළමා දොස්තයෙව්ස්කිටවයස අවුරුදු හතරේදී කියවීමට හා ලිවීමට ඉගැන්වීමට බයිබලය භාවිතා කළාය. සාහිත්‍යය කෙරෙහි ඔහුගේ ජීවිත කාලය පුරාම පැවති භක්තිය වර්ධනය වූයේ ඔහුගේ දෙමව්පියන් ඔහුට කුඩා කාලයේ දී ලබා දුන් පදනමෙනි.     

කුඩා කාලයේ දී සිට දොස්තයෙව්ස්කි රොමැන්ටික හා ගොතික් ප්‍රබන්ධ වෙත ඇදී ගියේය. ඔහුගේ දෙමව්පියන් සාහිත්‍යයට ඇති ඇල්ම ඔහු තුල බෙහෙවින් පෝෂණය අතර දෙමව්පියන්ගේ රාත්‍රී කියවීම් මගින් ඔහුගේ පරිකල්පනය පළල් වූ  බව දොස්තයෙව්ස්කි  වාර්තා කරයි.  ඔහුගේ මව 1837 දී ක්‍ෂය රෝගයෙන් මියගියාය. පුෂ්කින්ගේ මරණය ඔහුගේ මවගේ මරණයට වඩා ඔහු කම්පනයට පත් කල බව ඔහු පසුකාලයක ලිවීය.
  
දොස්තොයෙව්ස්කිගේ පියා දැඩි ආගම්වාදියෙකු වූ අතර ඔහුව ප්‍රංශ බෝඩිම් පාසලකටත් පසුව චර්මාක් බෝඩින් පාසලටත් යැවීය. වයස අවුරුදු 17 දී දොස්තයෙව්ස්කි ශාන්ත පීටර්ස්බර්ග්හි හමුදා ඉංජිනේරු ඇකඩමියට යවන ලද නමුත් ඔහු එහි ගත කළ වසර පහ තුළ (1838–43) පුෂ්කින්, ෂිලර්, ෂේක්ස්පියර් සහ බල්සාක් වැනි ප්‍රියතම කතුවරුන්  ගේ  පොත් කියවීමට ඔහු වැඩි උනන්දුවක් දැක්වීය. උපාධිය ලැබීමෙන් පසු ඔහු ඉංජිනේරු බලකායේ කෙටුම්පත් ශිල්පියෙකු ලෙස වැඩ කළ නමුත් වැඩි කල් නොගොස් පූර්ණකාලීනව ලිවීම සඳහා රැකියාවෙන් ඉල්ලා අස්විය.    

ඔහු රහසිගත දේශපාලනයට ප්‍රිය කලේය. 1847 දී දොස්තයෙව්ස්කි  විප්ලවය සහ නීති විරෝධී ප්‍රචාරය සඳහා කැප වූ සම්බන්ධ රහසිගත පෙට්‍රෂෙව්ස්කි කණ්ඩායමට සම්බන්ධ විය. 1849 අප්‍රියෙල් 23 වන දින ඔහු සහ පෙට්‍රෂෙව්ස්කි කවයේ සෙසු සාමාජිකයින් අත්ඩංගුවට ගනු ලැබීය. කඩාකප්පල්කාරී ප්‍රචාරයන් බෙදා හැරීමට සැලසුම් කිරීම සම්බන්ධයෙන් ඔවුන් වැරදිකරුවන් වූ අතර වෙඩි තැබීම් මගින් මරණ දණ්ඩනය නියම කරන ලදී.  එහෙත් අවසාන මොහොතේදී ඔහුට අභයදානය ලැබුනේය.  (දොස්තයෙව්ස්කි ශාන්ත පීටර්ස්බර්ග්හි සෙමියොනොව් පෙදෙසේ මළුවට ගෙන යන ලද අතර, කණුවකට බැඳ, සිටියේය. වෙඩි තැබීම සඳහා සඳහා නියෝගය ලබා දී ඇත. දොස්තයෙව්ස්කි රුසියානු ඕතඩොක්ස් පල්ලියක දිදුලන ගෝලාකාර  ආකෘතිය දෙස නෙත් යොමු කොට උණ්ඩය එනතෙක් බලා සිටියේය. නමුත් වෙඩි හ​ඞ වෙනුවට ඔහුට ඇසුණේ බෙර හඞකි.  සාර් රජු විසින් මරණ දණ්ඩනය ඉවත් කර ඇති බවත්, කුමන්ත්‍රණකරුවන්ට සිර දඞුවම් නියම වන බවත්  පණිවිඩකරුවා කීවේය )  එහෙත් මරණීය භීතිය ඔහුට ඉතා තදින් දැනුනේය. එක් සිරකරුවෙකු වූ ග්‍රිගෝරෙව් උමතුභාවයට පත් විය. මෙම ක්‍ෂිතිමය සිදුවීම ඔහුට ජීවිත කාලය පුරාවටම බලපෑවේය. ඔහුගේ නවකතාවල චරිත මරණීය දණ්ඩනය කරා ළඟා වන මිනිසෙකුගේ මනසෙහි තත්වය විග්‍රහ කරයි.      

දොස්තයෙව්ස්කි සිය පෞද්ගලික ජීවිත කාලය පුරාම අත්විඳින ශාරීරික හා මානසික දුක් වේදනා ඔහුගේ කෘති තුළින් පිළිබිඹු විය. ඇතැම් මනෝ විද්වතුන් දොස්තයෙව්ස්කි තුල පශ්චාත් වියසන ක්ලමථ අක්‍රමතාවයේ (PTSD) ලක්‍ෂණ තිබුනේද යන්න පිලිබඳව විවාද කරති. පෙනී යන පරිදි දොස්තයෙව්ස්කි තුල පශ්චාත් වියසන ක්ලමථ අක්‍රමතාවයේ ලක්‍ෂණ තිබුනේය. ඔහුගේ චිතාවේගීය අස්මබරතාව , ව්‍යාධි ලෙස සූදුවට ඇබ්බැහි වීම (Pathological Gambling)  හැඟීම් නිර්වින්දනය (emotional numbing)  මෙන්ම විඝටන ආබාධයක් (Dissociative Disorder) ලෙස මතුවූ අපස්මාරය මෙම කරුණ සනාත කිරීම සඳහා පෙන්වා දිය හැකිය.    

මරණ දඞුවමින් නිදහස් වීමෙන් පසු ඔහු සයිබීරියාවේ ඔම්ස්ක් හි කැටෝර්ගා බන්ධනාගාරය වෙත ගෙන යන ලදි. 1849 දී, වයස අවුරුදු 28 දී, ෆියෝඩර් දොස්තයෙව්ස්කි සයිබීරියාවේ සිරකරුවෙකු විය.  සිරගෙදරදී දොස්තයෙව්ස්කි මුහුණ දුන්  තත්වයන් කොතරම් ප්‍රචණ්ඩකාරී හා අසාමාන්‍යද යත්, එම පීඩනය ඔහුගේ මනස ගැඹුරින් වෙනස් කළේය. එම අත්දැකීම තුළින් ඔහු පසුව පැවසුවේ, ඔහු නව අධ්‍යාත්මික තත්වයකට නැවත නැඟිටුවනු ලැබූ බවයි. ඔහු සිර කඳවුරේ  වසර හතරක් ගත කළ අතර එහිදී සිරකරුවන් ගේ විඳවීම සහ රැකවලුන් ගේ කෘරත්වය දුටුවේය. බන්ධනාගාර කඳවුරු සාහිත්‍යයේ  ප්‍රබල කෘතියක් වන මළවුන්ගේ නිවස The House of the Dead / Notes From the House of the Dead”දොස්තයෙව්ස්කි සැබවින්ම දුටු භීෂණය විස්තර කරයි.      

මළවුන්ගේ නිවස නොහොත්  "ද හවුස් ඔෆ් ද ඩෙඩ්"  යනු දොස්තයෙව්ස්කි ගේ සයිබීරියාවේ දණ්ඩනීය කාලය පිළිබඳ අත්දැකීම්  වාර්තාවකි. ටෝල්ස්ටෝයි එය දොස්තයෙව්ස්කිගේ විශිෂ්ටතම කෘතිය ලෙස සැලකීය. මෙම පොත අඛණ්ඩ කතාවක් ලෙස නොව “තේමා"” විසින් සංවිධානය කරන ලද කරුණු, සිදුවීම් සහ දාර්ශනික සාකච්ඡාවල එකතුවකි. ඔහු  මිනිස් ගෞරවය අවමානයට ලක් කරවමින් සැලකූ සිරකරුවන් ගේ ශාරීරික හා මානසික දුක් වේදනා නිර්දය ලෙස විස්තර කරයි .  එසේම රැකවලුන් ගේ දුෂ්ටකම හා පරිහානිය, ඔවුන්ගේ භීෂණය පෙන්වා දෙයි.  මළවුන්ගේ නිවස එක් මිනිසෙකුගේ අධ්‍යාත්මික හා සදාචාරාත්මක මරණය සහ ඔහුගේ ක්‍රමික පුනර්ජීවනයේ ආශ්චර්‍යය විස්තර කරන ප්‍රබල නවකතාවකි. සියල්ලටත් වඩා, මළවුන්ගේ නිවස පැහැදිලි කරන්නේ, අපව මනුෂ්‍යයන් බවට පත් කරන්නේ පුද්ගල නිදහසේ අවශ්‍යතාවය බවයි. ආත්මාර්ථකාමිත්වයෙන් හා නපුරු ක්‍රියාවන්ගෙන් පිරුණු ලෝකයක දිව්‍ය හා මානව යහපත්කම සෙවීම ඔහුගේ වෑයම විය.     

සොල්සෙනිට්සින්ගේ ගුලාග් ආකිපිපෙලාගෝ පැමිණීමට බොහෝ කලකට පෙර ස්ලාවික් සිරකඳවුරු වල බිහිසුණු චිත්‍රය දොස්තයෙව්ස්කිගේ සටහන් මළවුන්ගේ නිවසෙන් තුලින් ලැබුණි. එය සයිබීරියානු සිර කඳවුරුවල ඇති කෲර තත්වයන් පිළිබඳ ප්‍රබල විස්තරයකි. 1861 දී ප්‍රථම වරට ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද මෙම නවකතාව දේශපාලන සිරකරුවෙකු ලෙස දොස්තයෙව්ස්කිගේ අත්දැකීම් මත පදනම් විය.      

මෙම නවකතාවේ කථිකයා වන ඇලෙක්සැන්ඩර් පෙට්‍රොවිච් ගෝරියන්චිකොව් තම බිරිඳ ඝාතනය කිරීම නිසා දස වසරක සිරදඞුවමක් සඳහා සයිබීරියාවට යවන ලද සිරකරුවෙකි. දොස්තයෙව්ස්කි, සිරකරුවන් ගේ ශාරීරික හා මානසික පීඩාවන්, දඩබ්බරකම හා පරිහානිය නිර්දය ලෙස විස්තර කරයි. සිරගෙදර බිත්ති ඇතුළත ඕනෑම තැනක ජීවිතය පිළිබඳ සත්‍ය පාඩම් ඉගෙන ගත හැකි බව  දොස්තයෙව්ස්කි පෙන්වා දෙයි. සිරකරුවෝ නිරන්තරයෙන් රණ්ඩු වෙති, එකිනෙකාගෙන් සොරකම් කරති. එසේම විවිධ අපචාරයන් කරති. තවද බන්ධනාගාරයට වොඩ්කා හොර රහසේ ගෙන යන ක්‍රියාවලිය විස්තරාත්මකව සාකච්ඡා කිරීමට කථකයා කරුණු ඉදිරිපත් කරයි.    බන්ධනාගාරය තුළ විවිධාකාරයේ අපේක්‍ෂා භංගත්වයන් පවතියි. සිරකරුවෝ ඔවුන්ගේ දුක් සැඟවීමට උත්සාහ කරති. මරණ මංචකයේ සිටින මිනිසෙකුගෙන් පවා කිසි විටෙකත් ඉවත් නොකරන ලද විලංගු වල අර්ථ විරහිත කෘරත්වය තේරුම් ගැනීමට කථිකයා වෙහෙසෙයි. යුදෙව් රැඳවියෙකු වන යෙසායා ෆොමිච් ගේ උමතු ආගමික ජීවන රටාව බන්ධනාගාරය තුළ යම් කලබලයක් ඇති කරන අතර ඔහුගේ විශ්වාසයන් හා චාරිත්‍ර වාරිත්‍රවලින් මිනිසුන් බොහෝ විට විනෝදයට පත් වේ. ඉතා කෘර තත්වයන් යටතේ වූවද සමහරක් විට හාස්‍යය නොනැසී පවතින බව කරුවරයා පෙන්වා දෙයි.  ලුතිනන් ෂෙරෙබියාට්නිකොව් සිරකරුවන්ට කුරිරු ලෙස දඞුවම් කරන්නෙකි. එසේම එමගින් තෘප්තියක් ලබා ගන්නෙකි. සිරකරුවන්ට ලැබෙන පහරවල් වලින් දැනෙන වේදනාව පිළිබඳව දොස්තොයෙව්ස්කි ගැඹුරු ලෙස තැවෙයි. මිනිසුන් එකිනෙකාට දඞුවම් කිරීමට ඉඩ දී ඇති සමාජයක් වහාම දූෂිත වන බව දොස්තොයෙව්ස්කි පවසයි. එසේම හෘද සාක්‍ෂියේ සුළු වෙනසක් නොමැතිව මිනීමැරුම් කිරීමට මිනිසුන්ට ඇති හැකියාව ගැන ඔහු පුදුමයට පත් වේ.      

උනුසුම් නොකරන ලද දුර්ගන්ධ, මීයන් පිරි බැරැක්ක ,දිරා ගිය ලී ලෑලි ඇඳන්, කැරපොත්තන් සමඟ පිහිනන ගෝවා සුප් , බලහත්කාරයෙන් ශ්‍රමය ලබා ගැනීම , රැකවලුන් ගේ අඩන්තේට්ටම් සහ අපහාස මිනිසෙකුගේ අධ්‍යාත්මික හා සදාචාරාත්මක මරණය ඉක්මන් කල බව කතුවරයා පවසයි. එහෙත් දොස්තයෙව්ස්කිගේ ඇලෙක්සැන්ඩර් පෙට්‍රොවිච් ගෝරියන්චිකොව් චරිතය කිසි විටෙකත් මිනිස් ගුණාංග සහ මිනිසාගේ යහපත්කම කෙරෙහි ඇති විශ්වාසය නැති කර නොගනී. පහත් අපරාධකරුවන් අතර පවා ශක්තිමත් හා සුන්දර පුද්ගලයන් සිටින බව ඔහු සොයා ගනී. සිර ගෙදර ගෝරියන්චිකොව්ට ඔහුගේ අතීතය විනිශ්චය කිරීමටත්, ඔහුගේ ලෞකික විශ්වාසයන් නැවත ඇගයීමටත්, අවසානයේදී ඔහුගේ ක්‍රිස්තියානි පුනර්ජීවනයට හේතු වූ ඉරණමට ආශීර්වාද කිරීමටත් බල කරයි. ඇලෙක්සැන්ඩර් පෙට්‍රොවිච් ගෝරියන්චිකොව් ගේ කතාව නිදහස පිළිබඳ ගැඹුරු භාවනාවකි. දොස්තයෙව්ස්කිගේ අවධානය යොමු වී ඇත්තේ වැටී සිටින මිනිසාගේ වේදනාකාරී නැවත නැඟිටීම කෙරෙහි වන අතර එය තනි පුද්ගල ආත්මයක් ලෙස මෙන්ම රුසියාවේ ජන ආත්මයේ ප්‍රතිමූර්තියකි. සිර අත්දැකීමෙන් පසු දොස්තයෙව්ස්කි "මිනිසා ඕනෑම දෙයකට හුරුවිය හැකි සත්වයෙකි" යනුවෙන් ලිවීය.    

ඇමරිකානු පාඨකයන් ගේ  පරිකල්පනය ග්‍රහණය කර ගත් දොස්තයෙව්ස්කි ගේ පළමු කෘතිය වන්නේ ද හවුස් ඔෆ් ද ඩෙඩ් බව  මැකි බ්ලොෂ්ස්ටයින් ප්‍රකාශ කරයි.  මළවුන්ගේ නිවස කියවනු ලැබුවේ විදේශීය සයිබීරියාවේ සාර්වාදී බන්ධනාගාර පද්ධතිය දැඩි ලෙස විවේචනය කළ රුසියානු කතාවක් ලෙස පමණක් නොව, සෑම තැනකම සිටින රැඳවියන්ට අමානුෂික ලෙස සැලකීමට එරෙහි ප්‍රබල ප්‍රකාශයක් ලෙස ය. දොස්තයෙව්ස්කි  ඉතිහාසයේ ඉතාම ම්ලේච්ඡ සහ නීති විරෝධී බන්ධනාගාර පද්ධතියකට සාක්‍ෂි දැරුවේය. ෆියෝඩර් දොස්තයෙව්ස්කි මෙසේ ලිවීය: “යම්  සමාජයක ශිෂ්ටාචාරයේ ගුණාත්මකභාවය එහි බන්ධනාගාරවලට ඇතුළු වීමෙන් විනිශ්චය කළ හැකිය.”        

සයිබීරියාවේ සිර දඞුවමින් පසු ඔහුව වසර හයක් අනිවාර්ය හමුදා සේවයට පිටුවහල් කරනු ලැබීය. ඔහු වසර හතරක් සෙමීපාලටින්ස්ක් හි සොල්දාදුවෙකු ලෙස සේවය කළේය. දොස්තයෙව්ස්කි සයිබීරියානු පිටුවහල් කිරීමෙන් හා අනිවාර්‍ය යුද සේවයෙන් නිදහස්ව පැමිණෙන විට රුසියානු බුද්ධිමතුන්ගේ නව පරම්පරාව යුරෝපීය න්‍යායන් හා දර්ශනවාදයන් විසින් ග්‍රහණය කරගෙන තිබුණි.  ප්‍රංශ භෞතිකවාදය, ජර්මානු මානවවාදය සහ ඉංග්‍රීසි උපයෝගීතා වාදය එකට එකතු වී රුසියානු සංයෝජනයක් ලෙස “ nihilism”- (ශූන්‍යවාදය) පැතිරී තිබුණි. දොස්තයෙව්ස්කිගේ  nihilism පිළිබඳ අධිචෝදනාව ඔහුගේ  නවකතාව වන ඩිමන්ස් හි දක්වා ඇත. ප්‍රායෝගිකව විප්ලවය යන්නෙන් අදහස් කරන්නේ කුමක්ද යන්න තේරුම් නොගෙන විප්ලවවාදී අදහස් සමඟ සෙල්ලම් කරන ඉහළ මනසක් ඇති බුද්ධිමතුන්  ,මුළා වූ විප්ලවවාදීන් පිලිබඳව ඩීමන්ස් නවකතාව සාකච්චා කරයි.    

නිදහස ලැබීමෙන් පසුව දොස්තයෙව්ස්කි ජනමාධ්‍යවේදියෙකු ලෙස කටයුතු කළ අතර, ඔහුගේම සඟරා කිහිපයක් ප්‍රකාශයට පත් කළේය. සිරගෙදර සහ හමුදාවේ දොස්තයෙව්ස්කිගේ අත්දැකීම් හේතුවෙන් ඔහුගේ දේශපාලන හා ආගමික විශ්වාසයන්හි විශාල වෙනස්කම් සිදුවිය.    

දොස්තයෙව්ස්කිට ප්ලේටෝ පුෂ්කින්, ගොගොල්, ඔගස්ටින්,  වෝල්ටර් ස්කොට් , හොනොරේ ඩි බල්සාක් ෂේක්ස්පියර්, ඩිකන්ස්,  ලර්මොන්ටොව්, හියුගෝ, එඩ්ගා ඇලන් පෝ, , සර්වන්ටෙස්, හර්සන්, කාන්ට්, බෙලින්ස්කි, හේගල්, ෂිලර්, සොලොවියොව්, බකුනින්, වැලි, හියුගෝ සහ ඊ. ටී. ඒ. හොෆ්මන් යන දාර්ශනිකයන් සහ කතුවරුන් ගේ බලපෑම තිබුණි. දොස්තයෙව්ස්කි විසින් ඩිකන්ස්ගේ කෘතිවල ආත්මය හා ශෛලිය නිර්මාණාත්මකව උකහා ගත්තේය. දොස්තයෙව්ස්කිගේ අධ්‍යාත්මික සගයකු ලෙස ඩිකන්ස් රුසියානු ලේඛකයාගේ සාහිත්‍ය පරිකල්පනය වර්ධනය කිරීමේදී වැදගත් කාර්යභාරයක් ඉටු කළේය. ඩිකන්ස්ගේ නවකතාවලට සමාන තේමාවන් දොස්තයෙව්ස්කිගේ සමහර කෘතිවල පිළිබිඹු වේ. පසුකාලීනව ඔහු කළ බොහෝ ප්‍රසිද්ධ කෘතිවලට බයිබලය බෙහෙවින් බලපා ඇත.     

දොස්තයෙව්ස්කිගේ නවකතා මිනිසාගේ පරිසරය පිළිබඳ  තේමාව කෙරෙහි අවධානය යොමු කරයි. ඔහුගේ නවකතා “මානව මනෝ විද්‍යාවේ සැඟවුණු ගැඹුරට විනිවිද යාමේ සහ මිනිසාගේ අභ්‍යන්තර ලෝකයේ ස්වභාවය සහ අන්තර්ගතය සඟවන විවිධ ආකාරයේ වැස්ම සහ වෙස් මුහුණු ඉරා දැමීමේ මාධ්‍යයක්” ලෙස දැකිය හැකිය. . දොස්තයෙව්ස්කිගේ දෘෂ්ටිවාදය, බටහිර ක්‍රිස්තියානි හා ජාතිකවාදී චින්තනයෙන් වෙන් කළ නොහැකිය.    

දොස්තොයෙව්ස්කි සිය පළමු නවකතාව වන බියද්නෙයි ලූදි  ( දුප්පත් ජනයා) 1845 මැයි මාසයේදී සම්පූර්ණ කළේය. බියද්නෙයි ලූදි  දරිද්‍රතාවෙන් පෙලෙන  ලිපිකරුවෙකු වන මාකාර් දේව්‍ෂ්කින්  දුප්පත් තරුණියක් වන වර්වරා ඩොබ්‍රොසියොලෝවා අතර සබඳතාව හෙලි කරයි. මෙම නවකතාව දුප්පත්කම සහ දුප්පතුන් සහ පොහොසතුන් අතර ඇති සම්බන්ධය, සාහිත්‍ය ස්වාභාවිකත්වයේ පොදු තේමාවන් ගවේෂණය කරයි. නවකතාව දරිද්‍රතාවයේ මනෝවිද්‍යාත්මක  බලපෑම් පිළිබඳ විස්තර සඳහා කැපී පෙනේ. හිම කබාය ලිවීමේදී නිකොලායි ගොගොල් භාවිතා කළ ශිල්පීය ක්‍රම දොස්තයෙව්ස්කි මෙහිදී යොදා ගත්තේය. එය  පළමු රුසියානු “සමාජ නවකතාව” ලෙස සැලකේ.    

සමකාලීන විචාරකයෝ බියද්නෙයි ලූදි  හි මානුෂීය තේමාවන් අගය කළහ. එය රුසියාවේ පළමු "සමාජ නවකතාව" ලෙස විසාරියන් බෙලින්ස්කි හැඳින්වූ අතර ඇලෙක්සැන්ඩර් හර්සන් එය ප්‍රධාන සමාජවාදී කෘතියක් ලෙස නම් කලේය. 19 වන ශතවර්‍ෂයේ ශාන්ත පීටර්ස්බර්ග්හි දුප්පතුන්ගේ ජීවිත වල ඛේදවාචකය මෙම නවකතාව ඔස්සේ සාකච්ඡා කෙරේ. පීටර්ස්බර්ග්හි මුඩුක්කු නිවාසවල ජීවන තත්වය ලන්ඩනයේ දුප්පතුන් පිළිබඳ ඩිකන්ස්ගේ විස්තරයට සමානය. දොස්තයෙව්ස්කි යථාර්ථවාදය යොදාගත්තේ ඔහුගේ චරිතවල මනෝ විද්‍යාව ගවේෂණය කිරීමට සහ දරිද්‍රතාවයට හේතු වන සැබෑ සමාජ ආර්ථික යාන්ත්‍රණයන් නිරූපණය කිරීමට ය. ඔහු මිනිසාගේ අභ්‍යන්තර හැඟීම්වල මානසික සංකීර්ණතා සහ මනසෙහි සංකීර්ණ ක්‍රියාකාරිත්වය පිළිබඳව ගැඹුරින් විමසා බැලුවේය.    

දොස්තොයෙව්ස්කි  ගේ මිතුරෙකු වූ  දිමිත්‍රි ග්‍රිගෝරොවිච්බි, බියද්නෙයි ලූදි  ( දුප්පත් ජනයා) අත් පිටපත කවියෙකු වූ නිකොලායි නෙක්රාසොව් වෙත ගෙන ගිය අතර  නෙක්රාසොව් එය අගය කලේය. මෙම අත් පිටපත කියවූ  සුප්‍රසිද්ධ සාහිත්‍ය විචාරකයෙකු වූ  විසරියන් බෙලින්ස්කි  එය රුසියාවේ පළමු "සමාජ නවකතාව" ලෙස නම් කළේය.  විචාරකයින් සහ ලේඛකයින් වන විසාරියන් බෙලින්ස්කි සහ නිකොලායි නෙක්රාසොව් තරුණ ලේඛකයා රුසියාවේ ‘ඊළඟ ගොගොල්’ ලෙස වර්ණනා කළහ. බෙලින්ස්කි සමඟ ඇති ඔහුගේ සම්බන්ධතාවය තුළින් ඔහු සමාජවාදයේ දර්ශනය පිළිබඳ දැනුම පුළුල් කළේය. කෙසේ වෙතත්, බෙලින්ස්කිගේ අදේවවාදය  දොස්තයෙව්ස්කිගේ රුසියානු ඕතඩොක්ස් විශ්වාසයන් සමඟ ගැටීම නිසා බෙලින්ස්කි සමඟ ඔහුගේ සම්බන්ධතාවය වඩ වඩාත් හීන විය . දොස්තයෙව්ස්කි අවසානයේදී බෙලින්ස්කි සමඟ වෙන් විය.    

දොස්තයෙව්ස්කි  1862  දී කොලෝන්, බර්ලින්, ඩ්‍රෙස්ඩන්, වයිස්බැඩන්, බෙල්ජියම සහ පැරිස් යන රටවල සංචාරය කළේය. ලන්ඩනයේදී ඔහු හර්සන්ව මුණගැසී ක්‍රිස්ටල් මාළිගාවට ගියේය. ඔහු නිකොලායි ස්ට්‍රකොව් සමඟ ස්විට්සර්ලන්තය හරහා සහ ටියුරින්, ලිවෝර්නෝ සහ ෆ්ලෝරන්ස් ඇතුළු උතුරු ඉතාලි නගර කිහිපයක් හරහා ගමන් කළේය. බටහිරයන් රුසියානුවන්ට වඩා වෙනස් වන්නේ කෙසේදැයි නිරීක්ෂණය කිරීමට ඔහුට අවශ්‍ය විය. ඔහු යුරෝපය දුටුවේ  ව්‍යාපාරකරණය වූ ආත්මාර්ථකාමී ලෝකයක් ලෙසටය​.      

1866 වසරේදී ඔහු තම The Gambler නවකතාව පළ කලේය. දොස්තයෙව්ස්කි මෙම නවකතාව සම්පූර්ණ කළේ තම  ණය ගෙවීම සඳහා දැඩි කාල සීමාවක් යටතේ ය. නවකතාවෙන් කියවෙන්නේ ඇලෙක්සි ඉවානොවිච් නම් තරුණ ගුරුවරයෙකු ගැන ය. ඔහු  රුසියානු ජෙනරාල්වරයකු වෙනුවෙන් සේවය කරයි.   ඇලෙක්සි ඉවානොවිච් ව්‍යාධි ලෙස සූදුවට (pathological gambling )ඇබ්බැහි වී තිබේ. මෙම නවකතාවේ සඳහන් නගරය රුලෙටෙන්බර්ග් ලෙස හැඳින්වීමෙන්, දොස්තයෙව්ස්කි අවධාරනය කරන්නේ  සූදුවේ (සහ විශේෂයෙන් රූලට් ක්‍රීඩාව) කේන්ද්‍රීය වැදගත්කමයි. දොස්තයෙව්ස්කි රුලෙටෙන්බර්ග් හි විවිධ පැතිකඩ පෙන්වන අතර අමුත්තන් සහ සංචාරකයින් එක් රැස් වන ස්ථාන කෙරෙහි අවධානය යොමු කරයි: අලංකාර හෝටල්, කැසිනෝ, උද්‍යාන ඔහු වර්ණනා කරයි. රූලටන්බර්ග් පසුබිමෙහි සුවිශේෂී ලක්‍ෂණයක් වන්නේ එහි ජාත්‍යන්තර එනම් කොස්මොපොලිටන් ස්වභාවයයි.     

මෙම නවකතාවට අනුව ඇලෙක්සි ඉවානොවිච් සති දෙකකට පැරිසියේ ජර්මානු නිකේතනයක් වන රූලටන්බර්ග් වෙත පැමිණේ. ඇලෙක්සි කැසිනෝවට යන්නේ ජෙනරාල්ගේ   දියණිය වන පොලිනා   ඔහුට දෙන මුදල් වලිනි . ඉතා සුළු මුදලක් දිනා ගැනීමෙන් පසු, රූලටන්බර්ග් හි රැඳී සිටීම ඔහුගේ ජීවිතයට බරපතල ලෙස බලපානු ඇතැයි ඔහුට හැඟේ.ඇලෙක්සි බලාපොරොත්තු වන්නේ සූදුවෙන් ධනවත් වීමෙන් ඔහුට පොලිනා දිනා ගත හැකි බවයි. කැසිනෝ ශාලාවේදී ඇලෙක්සි සැලකිය යුතු ජයග්‍රහණ රැස් කරයි. ජයග්‍රහණ ලැබීමෙන් පසු තමා පිටවිය යුතු බව ඔහු තේරුම් ගත්තද, ඔහුගේ මනස පාලනයෙන් ගිලිහී යයි.  

රූලටන්බර්ග් කැසිනෝව දොස්තයෙව්ස්කි නිරූපණය කරන්නේ පෘථිවියේ නිරයක් ලෙසටය. සූදුවේ නියැලෙන සමූහයා  ඔවුන්ගේ වාසනාව වෙනස් කිරීමට මංමුලා සහගතව සිටිති.     මෙම නවකතාව  සූදුවට ඇබ්බැහි වූ ඇලෙක්සි ඉවානොවිච් පිලිබඳව වූවද එම නවකතාවෙන් කතුවරයා තමන් ගේ ඇබ්බැහිවීම් නිරාවරණය කරයි. නවකතාව පදනම් වී ඇත්තේ දොස්තයෙව්ස්කිගේ පෞද්ගලික අත්දැකීම් මතය.  මෙම කෙටි නවකතාවේ කේන්ද්‍රීය තේමාව සූදුව වුවද,එය වේදනාකාරී ස්වයං චරිතාපදානයකි. දොස්තයෙව්ස්කිගේ ප්‍රමිතීන්ට අනුව, සූදුව යනු ‘සැහැල්ලු’ කෘතියකි, ඔහුගේ වෙනත් ප්‍රකාශන බොහොමයක දක්නට ලැබෙන මානසික වේදනාව සහ අන්ධකාරය  මෙහි අඩුය.  මෙම කෘතිය මනෝචිකිත්සකයින්ට සූදුවට ඇබ්බැහි වීම, එහි ලක්ෂණ සහ එහි ප්‍රතිවිපාක පිළිබඳ වැඩි අවබෝධයක් ලබා ගැනීම සඳහා  හොඳ ආරම්භයක් වේ.    

අපරාධය හා දඞුවම (1866) දොස්තයෙව්ස්කිගේ "පරිණත" ලිවීමේ කාලපරිච්ඡේදයේ පළමු මහා නවකතාව ලෙස සැලකේ.  අපරාධය හා දඞුවම නවකතාව යනු නූතන අපරාධ ප්‍රබන්ධයේ පූර්වගාමියා ලෙස සැලකීම නිවැරදිය. අපරාධය හා දඞුවම මිනිස් මනෝභාවයේ පෙරළීම්  ගැඹුරින් සොයා බලයි.  එක්තරා ආකාරයකට අපරාධය හා දඞුවම යනු පන්ති සමාජයක අත්හදා බැලීමකි. එය එවකට රුසියානු සමාජයට ආවේණික වූ මිනිසාට අමානුෂික ලෙස සැලකීම මූර්තිමත් කරන අතර  ජීවිතයේ යහපත් අනාගතයක් පිළිබඳ  සියලු අපේක්ෂාවන් අහිමි වී ඇති ජනතාව පිළිබිඹු කරයි. 

දොස්තයෙව්ස්කිගේ අපරාධය හා දඞුවම නවකතාවට පදනම් වී ඇත්තේ ලේඛකයාගේ සාරාංශගත යුක්තිය සහ සාර්වාදී රුසියාවේ කුරිරු දණ්ඩන ක්‍රමය පිළිබඳ භයානක අත්දැකීම් මත ය. මෙම නවකතාව සමාජ තත්වයක සමාජ අසමානතාවයන් සහ මෙම අසමානතාවය පුද්ගලයන්ගේ පෞරුෂත්වයට බලපාන ආකාරය සහ සමාජ අසමානතාවයන් කෙරෙහි ඔවුන් දක්වන ප්‍රතික්‍රියා වල නිරූපණයකි.  එය පූර්ව විප්ලවවාදී ශාන්ත පීටර්ස්බර්ග් හි  කථාන්තරයකි.      

නැපෝලියන් සහ නීට්ශේ විසින් ප්‍රවර්ධනය  කල සුපිරි මිනිසෙකුගේ චරිතයට පණ පොවන  රාස්කොල්නිකොව් උසස් අරමුණක් කරා යාම සඳහා ප්‍රතිපත්තිමය කාරණයක් ලෙස මිනීමැරීමට තීරණය කරයි. නවකතාව රහස් පරීක්ෂක නවකතාවක් ලෙස දැකිය හැකි නමුත් අපරාධකරු නොව අපරාධය සිදු කිරීම පිටුපස ඇති චේතනාවන්  පිලිබඳව කතුවරයා උනන්දු වෙයි. එය මනෝ විද්‍යාත්මක නිරීක්ෂණ හා විශ්ලේෂණයන් කේන්ද්‍රගත කරන නවකතාවකි.    අපරාධය හා දඞුවම කෘතියේ  ප්‍රධාන චරිතය වන රොඩියන් රොමානොවිච් රාස්කොල්නිකොව් 19 වන සියවසේ මැද භාගයේ ශාන්ත පීටර්ස්බර්ග් හි ජීවත් වන විසිතුන් හැවිරිදි ශිෂ්‍යයෙකි. රාස්කොල්නිකොව් ශාන්ත පීටර්ස්බර්ග් හි පිහිටි මහල් නිවාස ගොඩනැගිල්ලක ඉහළ මහලේ කුඩා කාමරයක වාසය කරයි. ඔහු  දරිද්‍රතාවයෙන් පෙලෙයි.       

ඩීකන්ස් ගේ ලන්ඩනය මෙන් දොස්තයෙව්ස්කිගේ පීටර්ස්බර්ග් යනු දරිද්‍රතාවයේ නගරයයි; "විශ්මයජනකත්වයට එහි කිසිදු ස්ථානයක් නොමැත. දොස්තයෙව්ස්කි නගරයේ ගැටලු රාස්කොල්නිකොව්ගේ සිතුවිලි හා පසුකාලීන ක්‍රියාවන් සමඟ සම්බන්ධ කරයි. ජනාකීර්ණ වීදි සහ චතුරස්රයන්, අවුල්සහගත නිවාස සහ තැබෑරුම්, ශබ්දය සහ දුර්ගන්ධය යන සියල්ලම දොස්තයෙව්ස්කි විසින් විස්තර කරයි.  

රාස්කොල්නිකොව්ට ඔහුගේ දුර්වල මූල්‍ය තත්ත්වය හේතුවෙන් අධ්‍යාපනය අතහැර දැමීමට  සිදුවෙයි. ඔහුට මුදල් අවශ්‍ය වෙයි. ඔහු උකස් තැරැව්කාරියක  වන ඇලියෝනා ඉවානොව්නාගේ මහල් නිවාසයට යන්නේ ඔරලෝසුවක් සඳහා මුදල් ලබා ගැනීමට සහ අපරාධය සැලසුම් කිරීමට ය. ඔහුගේ විශ්වයේ නපුර මේ උකස් බඩු ගන්නා කොල්ලකාරී නරුම හා අකාරුණික මසුරු කාන්තාවය. ඇලෝනා ඉවානොව්නා මිය ගියහොත් සමාජය යහපත් වන්නේ කෙසේද යන්න ගැන ඔහු තර්ක කරයි.     

ඔහු  සදාචාරාත්මක සාපේක්‍ෂතාවාදයේ අදහස් වලින් යුක්තය. නවකතාවේ යම් අවස්ථාවක දී, රස්කොල්නිකොව් සැබවින්ම ප්‍රකාශ කරන්නේ මිනිසුන් කොටස් දෙකකට බෙදී ඇති බවයි: එනම් “සාමාන්‍ය” සහ “අසාමාන්‍ය”ලෙසටය.  එම සිද්ධාන්තයට අනුව, නැපෝලියන් වැනි පුද්ගලයෙකු “අසාමාන්‍ය” පුද්ගලයෙකු වන අතර ඉහළ අරමුණක් සඳහා ක්‍රියා කරන විට, අනෙක් පුද්ගලයින්ට අදාළ වන නීති ඔහුට  අදාළ නොවේ. කතාව ඉදිරියට යත්ම, රාස්කොල්නිකොව්ගේ ප්‍රචණ්ඩකාරී අපරාධයට සැබෑ හේතුව ඔහු තමා අසාමාන්‍ය ගණයට අයත් බව තහවුරු කර ගැනීමයි. රකොල්නිකොව් තමාගේම මතවාදයට ගොදුරු වේ. මානුෂීය අරමුණු සාක්ෂාත් කර ගැනීම සඳහා නපුරු මාර්ග භාවිතා කිරීමේ අධ්‍යාත්මික වගකීම ඔහුව මිනීමැරුමකට යොමු කරයි. ඔහු සිය අපරාධය සැලසුම් කරමින් සිටින අතර එය නිර්දෝෂී ක්‍රියාවක් බව තමාටම ඒත්තු ගන්වා තිබේ.       

නවකතාවේ පළමුවන කොටසේ දී, දොස්තයෙව්ස්කි,රස්කොල්නිකොව්ව විස්තර කරන්නේ, “අධික ලෙස කෝපයට පත් තත්වයක සිටිමින්, හයිපොහොන්ඩ්‍රියා රෝගයට ගොදුරු වී  ඇති පුද්ගලයෙකු ලෙසටය.  ඔහු සෑම විටම  තමාගේම කලබලකාරී සිතුවිලි වලට ගොදුරු වී  දැඩි ව්‍යාකූල තත්වයකට පත්වේ. මෙම අක්‍රමවත් ලක්‍ෂණ පෙන්නුම් කරන්නේ රාස්කොල්නිකොව්,ඔහු කිරීමට සැලසුම් කර ඇති මිනීමැරුම පිළිබඳ නියුරෝසික අපේක්‍ෂාව බව ෆ්‍රොයිඩ් පවසයි. දොස්තයෙව්ස්කි  රස්කොල්නිකොව්ගේ මනස වටා පාවෙන ගැටුම්කාරී අභිප්‍රේරණයන් විශ්ලේෂණය කරයි. රස්කොල්නිකොව්ගේ මනසෙහි අපරාධයක් සිදුකිරීමේ මනෝ විද්‍යාත්මක බලපෑම් කතුවරයා විසින් පෙන්වා දෙයි.  නවකතාව පුරා රාස්කොල්නිකොව්ගේ මානසික වේදනාව හා සදාචාරාත්මක උභතෝකෝටිකයන් දෝංකාර දෙයි. දොස්තයෙව්ස්කි  රස්කොල්නිකොව්ගේ පෞරුෂය ඔහුගේ නව රැඩිකල් විරෝධී දෘෂ්ටිවාදාත්මක තේමාවන් සමඟ සම්මිශ්‍රණය කරයි. පසුකාලීනව රස්කොල්නිකොව් ගේ භේදකාරී පෞරුෂය රොබට් ලුවී ස්ටීවන්සන් හට  ඔහුගේ Dr Jekyll and Mr Hyde නවකතාව ලිවීමට  ආභාෂය ලබා දුන්නේය.      

රස්කොල්නිකොව් පොරවකින් පහර දී ඇලෝනා ඉවානොව්නා සහ ඇගේ  බාල සොහොයුරිය වන ලිසවෙටා ඉවානොව්නා මරා දමයි.  රාස්කොල්නිකොව්ගේ මුල් සැලැස්මට ලිසාවෙටාගේ මරණය සම්බන්ධ නොවීය. රාස්කොල්නිකොව්ගේ ප්‍රශ්නය ආරම්භයේ සිටම ඔහු ඔහුගේ අපරාධයේ අවදානමට ලක්ව ඇත. ඝාතන වලින් පසු ඔහු සදාචාරාත්මක වේදනාව සමඟ පොරබදමින් සිටියි. අවසානයේදී, රස්කොල්නිකොව් තීරණාත්මක පරිවර්තනයක් කරා ගමන් කරයි, එහිදී ඔහු තම මිනිස් ස්වභාවය වැලඳගෙන තමාගේම හැඟීම් පිළිගැනීමට හා අත්දැකීමට ඉඩ සලසයි. වරදකාරී බව නිසා අවසානයේදී ඔහු මිනීමැරුම පිලිබඳව පාපොච්චාරණය කරයි. ඔහු පාපොච්චාරණය කරන්නේ තමාගේ හෘද සාක්ෂියට අනුව තමාට පීඩා කරන වධයෙන් මිදීම සඳහාය. ඔහුට සයිබීරියාවේ වසර අටක දඞුවම් නියම වෙයි.        

රස්කොල්නිකොව් තමා අවට සමාජය කෙරෙහි ඔහුගේ ශෝකය ප්‍රක්ෂේපණය කරමින්  බිය, කෝපය සහ ව්‍යාකූලත්වය පතුරුවා හැරියේය. රාස්කොල්නිකොව් අවසානයේදී මුදවා ගනු ලබන්නේ පූජකයන් විසින් නොව සෝනියාගේ දේශනා කිරීමෙනි. වධහිංසාවට ලක්වූ රාස්කොල්නිකොව් අවසානයේ යම් ආකාරයක අභ්‍යන්තර සන්සුන් භාවයකට පැමිණේ.       මතුපිටින්, අපරාධය හා දඞුවම යනු එවකට රුසියානු අගනුවර වූ ශාන්ත පීටර්ස්බර්ග් නගරයේ සිදු වූ මිනීමැරුමක කතාවයි. කෙසේ වෙතත්, එය මිනීමැරුම් අභිරහසක් නොවේ: මිනීමරුවාගේ අනන්‍යතාවය කතුවරයා විසින් නවකතාව ආරම්භයේදීම පවසයි.  දොස්තයෙව්ස්කි අපරාධය හා එය සිදුවන පරිසරය විශාල යථාර්ථවාදයකින් නිරූපණය කළද, අපරාධයේ බාහිර විශේෂතා වලට වඩා මිනීමරුවාගේ මනෝ විද්‍යාව කෙරෙහි ඔහු වැඩි උනන්දුවක් දක්වයි. රාස්කොල්නිකොව්ගේ අපරාධය සහ සදාචාරාත්මක උභතෝකෝටිකය මැක්බත්ට පසුව තමා හා ගැටෙන හෘද සාක්ෂියක් පිළිබඳ විශාලතම චිත්‍රය වර්ණවත් කිරීමට දොස්තයෙව්ස්කි සමත් විය.  

දොස්තයෙව්ස්කි තර්ක කරන පරිදි බොහෝ විට මිනිසුන් අපරාධ දෙස බලන්නේ කරුණු පදනම් කරගත් භෞතික ක්‍රියාවක් ලෙස වන අතර අපරාධකාරයා ගේ  මනෝභාවයන් සහ ඔහු කෙරෙහි යොමු වූ මානසික බලපෑම්  පිලිබඳව එතරම් තැකීමක් නොකරයි.    මිනිසා තනිකරම තාර්කික ජීවියෙකු ලෙස ක්‍රියා කරන්නේ නම් මිනිසාගේ ක්‍රියාව සැමවිටම පුරෝකථනය කළ හැක. දොස්තයෙව්ස්කිගේ අදහස නම් මිනිසාගේ ක්‍රියා පිලිබඳව අනාවැකි කිව නොහැකි බවයි.  දුක් විඳීමෙන් මිනිසාට ඔහුගේ සියලු පාප දුරු කර මනුෂ්‍යත්වයේ මූලික අංග සමඟ වඩාත් සමීපව සම්බන්ධ විය හැකි බව දොස්තයෙව්ස්කි තම ප්‍රබන්ධයන් හරහා පවසයි. දොස්තයෙව්ස්කි සෝනියාට හිස නමා ආචාර කරන්නේ ඇය සියලු මනුෂ්‍ය වර්ගයාගේ දුක් වේදනා නියෝජනය කරන බැවිනි. රස්කොල්නිකොව් සිය දුක් වේදනා විඳින විට ඔහු පවිත්‍ර වනු ඇතැයි සොන්‍යා සහ ඔහුගේ සහෝදරිය වන ඩුන්‍යා යන දෙදෙනාම සිතති. දුක් විඳීමෙන් ආත්මය ජ්වලිත වනු ඇතැයි යන මත හිංදු ආගමේද ක්‍රිස්තියානි ආගමේද පවතියි.  මෙම පොත දහනව වන සියවසේ රුසියාවේ සමාජ තත්වයන් හෙළිදරව් කිරීම, ලිබරල් හා රැඩිකල් දේශපාලනය පිළිබඳ උපහාසාත්මක විශ්ලේෂණයක් සහ දුක් වේදනා තුළින් මිදීම සඳහා වූ ආගමික කැඳවීමකි.    

දොස්තයෙව්ස්කි ඔහුගේ වඩාත් දේශපාලන නවකතාව වන " The Possessed " 1871 දී ප්‍රකාශයට පත් කළේය. සයිබීරියානු පිටුවහල් කිරීමෙන් පසු දොස්තයෙව්ස්කි විසින් රචිත මහා නවකතා හතරෙන් තුන්වැන්න මෙය විය. ද පොසෙස්ඩ්   ප්‍රචණ්ඩ මනෝරාජික විප්ලවවාදීන් කණ්ඩායමක් පිළිබඳ කතාවකි. පියොතර් වර්කොවෙන්ස්කි එහි ප්‍රධාන විප්ලවවාදියාය.  නවකතාව අඳුරු හාස්‍යයකි, ප්‍රායෝගිකව විප්ලවය යන්නෙන් අදහස් කරන්නේ කුමක්ද යන්න තේරුම් නොගෙන විප්ලවවාදී අදහස් සමඟ සෙල්ලම් කරන ඉහළ මනසක් ඇති බුද්ධිමතුන් නිරූපණය කිරීම එක්තරා ආකාරයකට දොස්තයෙව්ස්කි ගේ කුරිරු විහිළුවකි. රුසියානු සමාජයේ සියලුම පංති නියෝජනය කරන චරිත විශාල සංඛ්‍යාවක් භාවිතා කරන දොස්තයෙව්ස්කිගේ "ද පොසෙස්ඩ්" දෘෂ්ටිවාදාත්මක විශ්වාසයන්ගේ නාමයෙන් මිනීමැරීම සාධාරණීකරණය කළ චරිත පිලිබඳව ගවේශනය කරයි. ජොයිස් කැරොල් ඕට්ස් එය විස්තර කර ඇත්තේ දොස්තයෙව්ස්කිගේ වඩාත් ව්‍යාකූල හා ප්‍රචණ්ඩකාරී නවකතාව ලෙසටය.     

මෙම කෘතියේ යක්‍ෂයන් (demons) ලෙස කතුවරයා  අදහස් කරන්නේ විවිධ දුරාචාරමය හෝ සාපරාධී ආකාරවලින් ක්‍රියා කරන පුද්ගලයන්ට නොව, ඔවුන් සතුව ඇති අදහස් වලටය.  සාර්වාදයේ අළු වලින් පමණක් නව ලෝකයක් බිහිවිය හැකි බවට බකුනින්ගේ විශ්වාසය සැබවින්ම ක්‍රියාවට නංවන ලද්දේ ඔහුගේ එක් වරක් ශ්‍රාවකයෙකු වූ සර්ජි නෙචෙව් විසිනි. ඔහු "ද පොසෙස්ඩ්"  හි දොස්තොයෙව්ස්කිගේ ප්‍රධාන චරිතය සඳහා ආභාෂය ලබා දුන්නේය.    රුසියාවේ ගැඹුරු වන සමාජ ගැටලුවලට මූලික හේතුව අදේවවාදය බව දොස්තයෙව්ස්කි විශ්වාස කලේය. රුසියාවේ සියදිවි නසා ගැනීමේ අනුපාතය ආගමික ඇදහිල්ලේ පරිහානියේ සහ පවුල වැනි සමාජ ආයතනවල බිඳවැටීමේ රෝග ලක්‍ෂණයක් ලෙස දොස්තොයෙව්ස්කි දුටුවේය. රුසියානු විප්ලවයේ සිට බොහෝ විචාරකයින් යක්‍ෂයන්ගේ අනාවැකිමය ස්වභාවය පිළිබඳව අදහස් දක්වා ඇත. 1920 ගණන්වල මුල් භාගයේ දී ඇන්ඩ්‍රේ ගයිඩ් යෝජනා කළේ, “රුසියාවේ වර්තමානයේ පවතින විප්ලවය සමස්ත නවකතාවම පුරෝකථනය කරයි” යනුවෙනි. බොරිස් පැස්ටර්නැක්, ඊගෝර් ෂෆරෙවිච් සහ ඇලෙක්සැන්ඩර් සොල්සෙනිට්සින්, දොස්තොයෙව්ස්කිගේ නවකතාව අනාවැකියක් ලෙස භාරගත් හ. ඔහුගේ පසු දශක කිහිපය තුළ යුරෝපයේ (විශේෂයෙන් රුසියාවේ)  පැවති දේශපාලන අන්තවාදයේ අනාවැකි  මෙම නවකතාවෙන් පෙන්වා දිය හැකි බව විචාරකයෝ පවසති. මෙම සම්ප්‍රදාය සමඟ සම්බන්ධ වී සාහිත්‍ය අනාගතවක්තෘවරයකු ලෙස තමා පිළිබඳ ප්‍රතිරූපයක්  දොස්තයෙව්ස්කි නිර්මාණය කළේය.       

දොස්තොයෙව්ස්කි මෙම නවකතාවේ කොමියුනිස්ට්වාදය ගැන නොපැහැදිලි සඳහනක් පමණක් කරන අතර, මෙම වර්ධනය වන දෘෂ්ටිවාදයේ මූලික මූලධර්ම ෂිගාලියොව් චරිතයේ න්‍යායන් තුළ දැකගත හැකිය. අසීමිත නිදහස හා සමානාත්මතාවයේ පරමාර්ථය අසීමිත ඒකාධිපතිවාදයට පමණක් හේතු විය හැකි බව නිගමනය කරන “ෂිගාලියෝවිස්වාදය” පිළිබඳ ඔහුගේ න්‍යාය කතුවරයා හෙළි කරයි. කොමියුනිස්ට්වාදය කියා සිටින්නේ මිනිසුන් සූරාකෑමේ වියගහෙන් නිදහස් කරන බවයි, නමුත් ෂිග්ලෙයොව් අපේක්‍ෂා කරන පරිදි, එය කළ හැක්කේ ඔවුන්ව “ඔවුන්ගේ වහල්භාවයට සමාන” කිරීමට පමණි. ඔත්තු බැලීම සමාජය පුරා පැතිරී තිබේ. සමාජයේ සෑම සාමාජිකයෙකුම අනෙක් අය දෙස බලා සිටින අතර තොරතුරු අධිකාරියට දැනුම් දීමට බැඳී සිටී. සෑම කෙනෙකුම සියල්ලන්ටම අයත් වේ.     

ලෝකය පිළිබඳ අවබෝධය මුළුමනින්ම පාහේ ඛේදජනක වූ කලාකරුවෙකු ලෙස, දොස්තොයෙව්ස්කි සිය කෘතියේ දී “සදාචාරාත්මක පරමාදර්ශය” සහ “අධ්‍යාත්මික සුන්දරත්වය” යන කරුණු කෙරෙහි අවධානය යොමු කළේය.  දොස්තයෙව්ස්කි සිය ලේඛනවල ආගමික, මානසික හා දාර්ශනික අදහස් ප්‍රකාශ කළේය. සිය කෘති හරහා ඔහු සියදිවි නසා ගැනීම, දුප්පත්කම, මානව හැසිරවීම සහ සදාචාරය වැනි තේමාවන් ගවේෂණය කරයි.  උමතුකම, මිනීමැරීම සහ සියදිවි නසා ගැනීම් වලට තුඩු දෙන මනෝ ව්‍යාධි තත්වයන් විශ්ලේෂණය කිරීම සහ නින්දාව, ස්වයං විනාශය, කුරිරු ආධිපත්‍යය සහ මිනීමරු කෝපය වැනි හැඟීම් ගවේෂණය කිරීමේදී ඔහු විශේෂ දක්‍ෂතාවක් පෙන්වීය. දොස්තයෙව්ස්කි මිනිසාගේ මනෝභාවයේ අතාර්කික පාර්ශවය තේරුම් ගත්තේය. මිනිස් පැවැත්මේ අභිරහස පවතින්නේ ජීවත්ව සිටීම පමණක් නොව, ජීවත් වීමට යමක් සොයා ගැනීම තුළ බව දොස්තයෙව්ස්කි ලිවීය. “දොස්තයෙව්ස්කි වරක් මෙසේ ලිවීය:‘ දෙවියන් නොසිටියේ නම් සෑම දෙයකටම අවසර ලැබේ.    

ෆියෝඩර් දොස්තයෙව්ස්කිගේ “කිඹුලා” කෙටිකතාව රුසියාවේ දේශපාලන වාතාවරණය  පිළිබඳ විග්‍රහයක් සපයයි. කිඹුලා කෙටිකතාව (1864 )   කිඹුලෙකු විසින් මිනිසෙකුව ගිල දමා ආශ්චර්යමත් ලෙස මිනිසා කිඹුලාගේ කුස තුල ජීවත් වීම නිරූපණය කළ උපහාසාත්මක කෙටිකතාවකි.  කථාව ආරම්භ වන්නේ 1865 ජනවාරි 13 වනදාය.  සෙමියොන් සෙමියොනිච් සහ ඔහුගේ  මිතුරන් වන එලේනා ඉවානොව්නා සහ අයිවන් මැට්විච්, ශාන්ත පීටර්ස්බර්ග්හි ආකේඩ් වෙත යන්නේ එහි ප්‍රදර්ශනය කරන කිඹුලෙකු බැලීමට ය.  එහිදී කිඹුලා විසින් හදිසියේ අයිවන් මැට්විච්ව ගිල දමයි.  එහෙත්  ඔහු මිය යන්නේ නැත - ඔහු කිඹුලා තුළ සිරවී සිටියි. සියලු දෙනා මවිතයට පත් කරමින්, අයිවන් මැට්විච් කිඹුලාගේ බඩේ සිට කතා කරයි.  ඔහු   කිඹුල්  බඩේ සිට සමාජවාදී න්‍යායන් දේශනා කරයි.  කිඹුලන්ගේ බඩ තුළම සමාජ ව්‍යාපාරයක් දියත් කිරීමට ඔහු කටයුතු කරයි.  අයිවන් මැට්විච් ඔහුගේ බිහිසුණු තත්වයන් ගැන  නොදන්නා පමණක් නොව, ඔහු තමාගේ සැලසුම් සහ මනංකල්පිත ජයග්‍රහණයන් සමරන්නේ කිඹුලෙකුගේ බඩේ සිටය.  

කිඹුලා කෙටිකතාව  දාර්ශනික හා සමාජවාදී න්‍යාචාර්‍ය නිකොලායි චර්නිෂෙව්ස්කි ශාන්ත පීතර බලකොටුවේ සිර කර තැබීම  පිලිබඳ සංකේතවත් කල උපහාසයක් ලෙස සලකනු ලැබීය. දොස්තයෙව්ස්කිගේ කිඹුලා කෙටිකතාව  කියවන විට කාෆ්කාගේ Metamorphosis සිහිපත් වෙයි.  එහෙත් මෙම  කථා දෙක අතර වැදගත් වෙනස්කම් තිබේ කාෆ්කාගේ  Metamorphosis පරිණාමනය වී, රූපක ලෙස, සත්වයෙකු බවට පරිවර්තනය වන අතර, දෙවැන්න සත්වයෙකු විසින් අනුභව කරනු ලැබ, ජීවත් වෙමින් සමාජ සැලසුම් සාදයි.    

දොස්තයෙව්ස්කි ගේ භූගත සටහන්  Notes from the Underground (1864) දහනව වන ශතවර්‍ෂයේ මැද භාගයේ  දේශපාලන වාතාවරණය පිළිබඳ දෘෂ්ටිවාදාත්මක අදහස් හා සංකීර්ණ සංවාදයන්ගෙන් පිරී තිබේ. දොස්තයෙව්ස්කි සිය කෘති වලදී, නිදහස් කැමැත්ත හෝ නිදහස පිළිබඳ සංකල්පය ආමන්ත්‍රණය කරන්නේ භූගත සටහන් වලිනි.  මෙම නවකතාවේ කථකයා ප්‍රතිවීරයෙකි (anti hero). නිදහස් කැමැත්ත සිට බුද්ධිමත් තීරණ ගැනීමට මිනිසාට ඇති හැකියාව පිලිබඳ ඔහු කතා කරයි. ඔහු ලියන “සටහන්”, නූතන සමාජයෙන් ඔහු දුරස් වීම විස්තර කරන  ව්‍යාකූල හා බොහෝ විට පරස්පර විරෝධී මතක සටහන්  හා පාපොච්චාරණ සමූහයකි.  සමාජය කෙරෙහි ඔහුගේ ප්‍රතිවිරෝධී ස්ථාවරය  ඔහුගේ න්‍යායන් මගින් පැහැදිලි කරයි.       

භූගත මිනිසා ගේ කතාව ආරම්භ කරන්නේ "මම අසනීප මිනිසෙක් .... මම ද්වේෂ සහගත මිනිසෙක්, මම ආකර්ශනීය නොවන මිනිසෙක්" යනුවෙනි. භූගත මිනිසා මුළුමනින්ම නිදහස් මිනිසෙකි. ඔහු තමාට එරෙහිව, වර්තමාන, අනාගතයේදී හා සදාකාලයටම කැරැල්ලක් ගෙන යයි. සොබාදහමේ හා විද්‍යාවේ නීතිය ක්‍රියාත්මක වීමට ඉඩ දීම ඔහු ප්‍රතික්ෂේප කරයි. මෙයට හේතුව සොබාදහමේ නීති (තර්කානුකූලව අර්ථ දක්වා ඇති) සැබවින්ම පවතින්නේ නම්, නිදහස් කැමැත්ත යනු තර්කානුකූලව බැහැර කරනු ලබන මායාවකි.       

ෆියෝඩර් දොස්තයෙව්ස්කි විසින් රචිත "ද ඩබල්" (1846) නවකතාව මිථ්‍යාවන් සහ ගොතික් සාහිත්‍යය සපිරි ඩොපල්ජන්ගර්  (doppelganger ) සාහිත්‍යයේ සම්භාව්‍යයකි. එය බොහෝ විට ඔහුගේ පසුකාලීන සදාචාරාත්මක-මනෝවිද්‍යාත්මක කෘතිවල මනෝ සමාජීය අනුවාදයක් ලෙස කියවනු ලැබේ. ව්ලැඩිමීර් නබෝකොව්, "ඩබල් “  දොස්තයෙව්ස්කි මෙතෙක් ලියූ හොඳම සහ පරිපූර්ණ කලා කෘතිය” ලෙස හැඳින්වීය. මෙහිදී දොස්තොයෙව්ස්කි ගොගොල්ගේ සමාජ දෘෂ්ටිකෝණයෙන් අවධානය යොමු කර ඇති අතර ප්‍රධාන චරිත වලට වඩාත් චිත්තවේගීය ගැඹුරක් සහ අභ්‍යන්තර අභිප්‍රේරණයක් ලබා දෙයි. "ද ඩබල්" හි එක් තේමාවක් වන්නේ ස්වයං සහ අනන්‍යතාව පිළිබඳ අදහස් ගවේෂණය කිරීමයි. "ද ඩබල්" කතුවරයාගේ ජීවිතයේ හැරවුම් ලක්ෂ්‍යයක් සලකුණු කරයි.    

මෙම කෘතියේ  යාකොව් පෙට්‍රොවිච් ගොල්යාඩ්කින් නම් පුද්ගලයෙකු ගේ චරිතය පෙන්වා දෙයි.  ගොල්යාඩ්කින්  ගේ  අනන්‍යතාවය ඔහු ජීවත් වන නිලධාරිවාදය හා සමාජ රීති මගින් පීඩනයට පත් කොට තිබේ. ගොල්යාඩ්කින් ඔහුගේ වෛද්‍ය රුටෙන්ස්පිට්ස් සමග ඔහුගේ ගැටළු සාකච්ඡා කරයි . වෛද්‍යවරයා ඔහුගේ සිහිබුද්ධිය ගැන බිය වී ඔහුගේ හැසිරීම  සමාජ විරෝධී බව  පවසයි.  ගොලියැඩ්කින්ගේ ද්විත්වය සැබෑ පුද්ගලයෙක්ද නැතිනම් ගොලියැඩ්කින්ගේ මායාවන්ගේ ප්‍රක්‍ෂේපණයද යන්න පාඨකයාට අවිනිශ්චිතය. ගොලායාඩ්කින්ට නපුරු සිහින මාලාවක් තිබේ. ඒවා ආරම්භ වන්නේ ඔහුගේ ද්විත්ව පෙනුම නිරාවරණය වීමෙනි. ගොල්යාඩ්කින්ගේ ද්විත්ව බලය ඔහුගේ ස්වරූපය පමණක් නොව ඔහුගේ නම සහ රැකියාවද පැහැර ගනී. එම බලවේගය ඔහුගේ මානසික බිඳවැටීමට තුඩු දෙයි.  ඔහු තුල ඩිලියුෂන් තත්වයන් එනම් මෝහයන් පවතියි. ඔහුට  දැනෙන්නේ තමන් සතුරන්ගෙන් වට වී ඇති බවය.දොස්තොයෙව්ස්කි ගොල්යාඩ්කින් ගේ උමතු ලක්‍ෂණ පෙන්වා දෙන අතර ඒවා භින්නෝන්මාදය සමග සමපාත වෙයි. මනෝවිශ්ලේෂණාත්මක පදනමක් සමඟ කියවීමට අනුව, දොස්තයෙව්ස්කිගේ ඩබල් යනු ලැජ්ජාවේ බලපෑම මර්දනය කරන ලද ආශාව සහ මරණයේ ක්‍රියාකාරිත්වය ලෙස නිරූපණය කිරීමකි.    

දොස්තයෙව්ස්කිගේ අඳුරු කලාකෘති අහිංසකත්වය සහ දූෂණය, හොඳ සහ නරක, බොඳවීම සහ මනුෂ්‍යත්වය පිළිබඳ සෑම දෙනාගේම විශ්වාසය පරීක්ෂා කරන ලෝකයක් අවදි කරයි. දොස්තයෙව්ස්කි  මිනිසාට ගිලී යා හැකි දුගීභාවයේ ගැඹුර සහ ඔහුට නැඟිය හැකි අද්භූත උස යන දෙකම විමර්ශනය කරයි. දොස්තයෙව්ස්කි උත්සාහ කරන්නේ මිනිස් අවශ්‍යතා, ඉල්ලීම් සහ ජීවිතය පිළිබඳ නිවැරදි නිරූපණයක් ඉදිරිපත් කිරීමට ය. 

දොස්තයෙව්ස්කි සූදුවට දැක්වූ දැඩි  ඇබ්බැහිය නිසා ඔහු ණය බරින් මිරිකී සිටියේය. සූදුවෙන් ඔහුගේ තත්වය තවත් නරක අතට හැරුණි. දොස්තයෙව්ස්කි දැඩි මානසික අවපීඩනයකට ඇද වැටුණු අතර, නිතරම සූදුවේ නියැලෙමින් සිටියේය. තවද ඔහු අපස්මාරයෙන් පෙළුනේය. ඔහුගේ පළමු වාර්තාගත අපස්මාර රෝගය 1850 දී බන්ධනාගාර කඳවුරේදී සිදුවිය. දොස්තයෙව්ස්කි ගේ අපස්මාරය සහ හිස්ටීරියාව අතර ඇති සමීප සම්බන්ධතාවය ග්‍රහණය කර ගැනීමට සිග්මන්ඩ් ෆ්‍රොයිඩ්ට හැකි විය. දොස්තයෙව්ස්කි   ගේ පෞරුෂත්වය ඔහුගේ ප්‍රබන්ධ චරිත නිරූපණයෙන් විශ්ලේෂණය කළ ෆ්‍රොයිඩ්, ලේඛකයාගේ ‘උමතු අපස්මාරය’ සහ සූදුව පිටුපස ඇති ඊඩිපාල් සහ ලිංගික ගැටුම් අනාවරණය කළේය. ඔහුගේ අපස්මාරය මනෝ මූල අපස්මාරයක් (psychogenic epilepsy) ලෙසටද නම් කල හැකිය​.     

ෆ්‍රොයිඩ් දොස්තයෙව්ස්කිගේ පෞරුෂයේ අංශ හතරක් පෙන්වා දෙයි, එනම් නිර්මාණාත්මක කලාකරුවා, නියුරෝසිකයා , සදාචාරවාදියා සහ පව්කාරයා ය. විශ්ව සාහිත්‍යයේ විශිෂ්ටතම කෘති තුන වන සොෆොක්ලීස්ගේ ඊඩිපස් රෙක්ස්, ෂේක්ස්පියර්ගේ හැම්ලට් සහ දොස්තයෙව්ස්කිගේ කරමසොව් සහෝදරයෝ  කාන්තාවක් සඳහා ලිංගික එදිරිවාදිකම් හේතුවෙන් සිදුකරන ලද  පීතෘ ඝාතන පිලිබඳව සඳහන් වීම අහඹු සිදුවීමක් නොවන බව ෆ්‍රොයිඩ් ප්‍රකාශ කරයි. ඔහුගේ පියාගේ වියෝව ෆියෝඩෝර්ගේ ලෝක දෘෂ්ටිය හා ලිවීම කෙරෙහි ප්‍රබල බලපෑමක් ඇති කළ බව පැහැදිලිය. ෆියෝඩර් දොස්තයෙව්ස්කිගේ පියා මිහායිල් ඇන්ඩ්‍රීවිච් දොස්තයෙව්ස්කි 1839 දී මිය ගියේය. ෆ්‍රොයිඩ් තර්ක කරන්නේ දොස්තයෙව්ස්කිගේ අපස්මාරය වර්ධනය වූ ආකාරය ඔහු තම පියාගේ මරණය අභ්‍යන්තරීකරණය කර තේරුම් ගත් ආකාරය සමඟ කෙලින්ම සම්බන්ධ බවයි.    

දොස්තයෙව්ස්කිගේ අවසාන කාල පරිච්ඡේදයේ ප්‍රධාන නවකතා වන්නේ ද ඉඩියට් (1868), ඩිමන්ස් (1871-2) සහ ද බ්‍රදර්ස් කරමසොව් (1879-80) ය. 

ද ඉඩියට් (1868) හි එන මිෂ්කින් කුමරු  රුසියානු ශුද්ධ මෝඩයෙක් හා දොන් ක්වික්සෝට්ගෙන් පැවත එන්නෙක් බව කතුවරයා කියයි.  ඔහුගේ අහිංසක සහ විශ්වාසනීය ස්වභාවය ඔහු අවට සිටින ජනතාවට ව්‍යසනය ඇති කරයි.  ද ඉඩියට් හි කේන්ද්‍රීය අදහස වූයේ දොස්තයෙව්ස්කි ලියා ඇති පරිදි “සම්පූර්ණයෙන්ම සුන්දර මිනිසෙකු නිරූපණය කිරීමයි. මිෂ්කින් කුමාරයා  කරුණාවන්ත, නිහතමානී මිනිසෙකි, අපස්මාරයෙන් අවාසනාවන්ත ලෙස පීඩා විඳින්නෙකි. ස්විට්සර්ලන්තයේ  වසර ගණනාවක් ගත කිරීමෙන් පසු, ඔහු තම මුතුන් මිත්තන් සොයා ගැනීම සඳහා නැවත සිය උපන් රුසියාවට යයි.  මිෂ්කින් කුමරු මොස්කව් වෙත යන්නේ ඔහුගේ උරුමය භාර ගැනීම සඳහා ය.නවකතාව ආරම්භ වන්නේ මිෂ්කින් වෝර්සෝ සිට ශාන්ත පීටර්ස්බර්ග් දක්වා දුම්රියෙන් ගමන් කිරීමෙනි.     

මිෂ්කින් කුමාරයා කිසියම් නිරපේක්‍ෂ සදාචාරාත්මක ලෝකයක අතරමංවී ඇති සෙයක් පාඨකයාට දැනෙයි. මෙම නවකතාව හරහා දොස්තයෙව්ස්කි පරමාදර්ශී මිනිසා නිරූපණය කිරීමට උත්සාහ කරයි. මිෂ්කින් කුමරු දොස්තයෙව්ස්කි මිනිසෙකුගේ හොඳම අංග ලෙස සලකන සියලු ගුණාංග නියෝජනය කරයි.  ඔහු අවංක හා විවෘත ය , ඉතා නිහතමානී ය, ඉතා පරාර්ථකාමී ය, දයානුකම්පිත ය.ඔහු ක්‍රිස්තියානි සදාචාරයේ ප්‍රතිමූර්තියකි .මිනිසාගේ මෙම පරිපූර්ණ ගතිලක්‍ෂණ දූෂිත ලෝකයක් සමඟ ගැටේ. පරමාදර්ශී මිනිසා සැබෑ ලෝකයට පැමිණි විට කුමක් සිදුවේද? දොස්තයෙව්ස්කිගේ මතය අනුව, පරමාදර්ශී මිනිසා යහපත ගෙන එන්නේ නැත, නමුත් ඔහුගේම යහපත්කම ප්‍රතිලෝමව හා උපාමාරු දමමින් තමා සහ ඔහුගේ පරමාදර්ශය විනාශ වීමට තුඩු දෙයි.  මිෂ්කින් කුමරු ඇතුළු වන ලෝකය සදාචාරාත්මක දූෂණය හා දිරාපත්වීමක් සහිත ගර්හිත ලෝකයකි. මිෂ්කින් ඔහු ඇතුළු වන ලෝකයට වඩා සදාචාරාත්මකව උසස් වුවද, මේ ලෝකයට ඔහු දක්වන බලපෑම අවසානයේ ශුන්‍ය වේ.   ඔහුගේ පරාර්ථකාමීත්වය, කරුණාවන්තකම සහ අවංකකම, මුදල් හා කුහකකම පිළිබඳ අසාමාන්‍ය පරිත්‍යාගශීලිත්වය නිසා මිෂ්කින් "මෝඩයෙකු" ලෙස හැඳින්වේ.    

දොස්තයෙව්ස්කි ගේ මෙම නවකතාව පිලිබඳව Hermann Hesse ,1919 දී මෙසේ ලිවීය. " ලියෝ මිෂ්කින් කුමරු බොහෝ විට යේසුස් සමඟ සැසඳේ. මෙය කිරීමට පහසුය. එක් ඉන්ද්‍රජාලික සත්‍යයකින් ස්පර්ශ වූ, සිතුවිලි තවදුරටත් ජීවත්වීමෙන් වෙන් කොට, තමාගේ වටපිටාව මැද හුදෙකලා වී සියල්ලන්ගේම විරුද්ධවාදියා බවට පත්වන ඕනෑම කෙනෙකු ඔබට යේසුස් සමඟ සැසඳිය හැකිය"    දුක් විඳීමට අනුකම්පාව, සමාව දීමට ඇති හැකියාව සහ යම් පුද්ගලයෙකුගේ ආත්මය දෙස බැලීමේ දී ක්‍රිස්තුස්වහන්සේට සමාන වීමට අදහස් කරන අතර, අවසානයේදී මිෂ්කින් ක්‍රිස්තුස්ට වඩා දොන් ක්වික්සෝට් ලෙස දක්වයි.     

ෂේක්ස්පියර් සහ දොස්තයෙව්ස්කි සංකීර්ණ චරිත නිර්මාණය කලහ​. නිකොලායි ස්ට්‍රාකොව් පවසන පරිදි, “දොස්තයෙව්ස්කි ගේ සියලු අවධානය යොමු වූයේ මිනිසුන් කෙරෙහි ය. දොස්තයෙව්ස්කිගේ පරමාර්ථය වූයේ  මිනිස් ආත්මයේ අබිරහස් පිළිබඳව ගණනය කිරීම සඳහා ස්වාභාවික පැහැදිලි කිරීම්වල ඇති නොහැකියාව පෙන්නුම් කිරීමයි. ඔහුගේ බොහෝ චරිත සැකසී ඇත්තේ ඒ අනුසාරයෙනි. දොස්තයෙව්ස්කිගේ චරිත තනි පුද්ගල හා මානසික මානයන්ගෙන් පමණක් නොව සමාජ මානයන්ගෙන් ද සමන්විත වේ.   ඔහුගේ ප්‍රධාන චරිත පැතලි හා විවාදාත්මකය. ඔහුගේ චරිත මෙහෙයවනු ලබන්නේ ඔහුගේ ජීවිතයේ අවසානය දක්වා විමර්ශනය කෙරෙමින් තිබූ අභ්‍යන්තර හැඟීම් මගිනි. ඔහුගේ චරිත මනුෂ්‍යත්වයේ නරකම හා හොඳම අංශ දෙකෙහිම වාසය කරයි .         

ඔහුගේ තුන් හැවිරිදි පුත් ඇලෙක්සිගේ අකල් මරණයෙන් පසු  දොස්තයෙව්ස්කි දේවධර්මාචාර්යවරයකු වූ ව්ලැඩිමීර් සොලොවියෙව් සමඟ ආරාමවලට ගිය අතර  ඔහුගේ ප්‍රධාන දාර්ශනික හා ආගමික නවකතාව වන "ද බ්‍රදර්ස් කරමසොව්" ලිවීමට පටන් ගත්තේය. දොස්තයෙව්ස්කිගේ අවසාන නවකතාව වන ද බ්‍රදර්ස් කරමසොව්, මෙතෙක් ලියන ලද හොඳම නවකතා පහෙන් එකකි. ඔහුගේ ‘ද බ්‍රදර්ස් කරමසොව්’ නවකතාව මිනිස් ස්වභාවය පිළිබඳ තීක්‍ෂ්ණාත්මක නිබන්ධනයකි.  සිග්මන්ඩ් ෆ්‍රොයිඩ් ඔහුගේ  ' 'Dostoevsky and Parricide,'' (1929) යන ලිපියේ,  'බ්‍රදර්ස් කරමසොව්' මෙතෙක් ලියන ලද විශිෂ්ඨතම  නවකතාව බව පවසයි.  කරමසොව් සහෝදරයෝ   ජීවිතයේ අරුත, දෙවියන්ගේ ස්වභාවය, නිදහස් කැමැත්තට එරෙහිව නිර්ණායකය සහ යහපත හා නපුර අතර සදාකාලික අරගලය පිලිබඳව සාකච්චා කරයි.  මෙම කෘතිය ලේඛකයන් හා චින්තකයින්ට විශාල බලපෑමක් කර ඇත.     

අර්බුදයක ගැලී සිටින රුසියානු පවුලක් නාටකාකාර ලෙස නිරූපණය කිරීම සහ මානව පැවැත්ම පිළිබඳ අත්‍යවශ්‍ය ප්‍රශ්න පිළිබඳව එහි දැඩි විමර්ශනයත් සමඟ නවකතාව මනෝ විද්‍යාවේ සිට ආගමික හා දේශපාලන දර්ශනය දක්වා පුළුල් පරාසයක විහිදෙයි. කරමසොව් සහෝදරයෝ දොස්තයෙව්ස්කිගේ පෙර කෘති වල ආමන්ත්‍රණය කළ තේමාවන් තව තව දුරටත් ගැඹුරු හා විස්තාරණය කරයි. සාරධර්ම හා ලෝක දර්ශන ගැටුම; හේතුව, ඇදහිල්ල සහ හැඟීම අතර ආතතීන්; යහපත හා අයහපත පිළිබඳ ගැටලු; මානව සම්බන්ධතාවල සංකීර්ණතා; අභ්‍යන්තර අරගලයේ සහ උත්සාහයේ ක්‍රියාවලීන්; දුක් විඳීමේ වැදගත්කම; මිදීමේ හැකියාව; බලාපොරොත්තුවේ සහ බලාපොරොත්තු සුන්වීමේ ස්වභාවය ඔහු සාකච්ඡා කරයි.     

දොස්තයෙව්ස්කි විසින් මිනිස් හැසිරීම් වල අන්තයන් ගවේෂණය කිරීම බ්‍රදර්ස් කරමසොව් හි දිගටම පවතී. කරමසොව් සහෝදරයෝ මිනිස් සන්තානයේ විනාශකාරී අංග එනම් මෑනවීම , ඊර්ෂ්‍යාව, නින්දාව, නොසලකා හැරීම, අමනාපය සහ වෛරය පිළිබඳ විශ්ලේෂණය කරයි. ඒ අතරම, නවකතාව මගින් චරිත කීපයක් හරහා මානව ගුණධර්ම පිළිබඳ හොඳින් වර්ධනය වූ උදාහරණ සපයයි. ඒ අතර අන්‍යන් කෙරෙහි සැලකිලිමත් වීම, අවංකකම, කරුණාව, පරාර්ථකාමීත්වය, වගකීම, නිහතමානිකම, ධෛර්යය සහ  ආදරය ප්‍රධාන වෙයි.    දොස්තයෙව්ස්කි මූලික වශයෙන් ලියුවේ මිනිසාගේ නිදහස පිළිබඳ හැඟීම, තෝරා ගැනීමේ නිදහස, බාධක ජය ගැනීමට ඇති අයිතිය ගැන ය. මිනිසාට නිදහස ලැබීමට ඇති අයිතිය සහ තෝරා ගැනීමේ නිදහසට පක්ෂව /  ප්‍රතික්ෂේප කිරීමට ඇති අයිතිය පිලිබඳව ලොකුම ප්‍රකාශනය වන්නේ දොස්තයෙව්ස්කිගේ ද බ්‍රදර්ස් කරමසොව් ය. මෙම කෘතියේ එක් එක් පුද්ගලයාගේ අභ්‍යන්තර පෞරුෂය ප්‍රකාශ කිරීම සඳහා දොස්තයෙව්ස්කි එක් එක් කථන ශෛලීන් භාවිතා කරයි.  දොස්තයෙව්ස්කි පවසන පරිදි, හේතුවක් නැත, නමුත් තර්ක කරන්නන් පමණි; සෑම තාර්කික සූත්‍රයක් පිටුපසම සූත්‍රයක් ඇත; සෑම සාමාන්‍යකරණයකටම පිටුපස සාමාන්‍යකරණය කරන්නෙක් සිටී.      

නවකතාවට ආශ්‍රිත කතාව සිදුවන්නේ 1860 ගණන්වල අගභාගයේදී ස්කොටොප්‍රිගොනිව්ස්ක් නම් කුඩා පළාත් නගරයකය.  එම නගරයේ ජීවත් වන ෆියෝඩර් පව්ලොවිච් කරමසොව් රළු, අශිෂ්ට මිනිසෙකි. ඔහු ධනවත් කෑදර ඉඩම් හිමියෙකි, ඔහුගේ ප්‍රධාන අවධානය යොමු වන්නේ මුදල් ඉපයීමට සහ අනාචාරයේ යෙදීමටය​. ඔහු දෙවරක් විවාහ සිටි අතර ඔහුට පුතුන් තිදෙනෙක් සිටී. ඔවුන් පිලිවෙලින් ඔහුගේ පළමු බිරිඳගේ දරුවා වන දිමිත්‍රි (මීතියා)  සහ ඔහුගේ දෙවන බිරිඳගේ දරුවන් වන අයිවන් සහ ආලෝෂා ය.  ෆියෝඩර් පව්ලොවිච් කරමසොව් නරක පියෙකි. ෆියෝඩර් කරමසොව් කිසි විටෙකත් තම පුතුන් කෙරෙහි උනන්දුවක් නොදක්වන අතර ඔවුන්ගේ මව්වරුන් මිය ගිය විට ඔහු ළමුන්ව  ඥාතීන් සහ හා මිතුරන් විසින් ඇති දැඩි කිරීම සඳහා යවයි.  පසුකාලීනව ඔහුගේ වැඩිමහල් පුතා දිමිත්‍රි (මීතියා)  තම උරුමය ඉල්ලාගෙන පැමිනෙන අතර එම නිසා පවුලේ අර්බුධයක් මතු වෙයි.     

ෆියෝඩර් පව්ලොවිච් කරමසොව් තරුණ වියේදී උමතු හා ගොළු තරුණියක දූෂණය කලේය. ඇය ඝර්භිනීව පුතෙකු වැදුවාය. වැදුම්ගෙයිදීම මව මිය ගිය අතර දරුවාව ෆියෝඩර් පව්ලොවිච්ගේ සේවකයෙකු වූ ග්‍රිගෝරි විසින් රැගෙන ගොස් හදාගන්නා ලදි.  අවජාතක දරුවාට පාවෙල් ස්මර්ඩියකොව් ලෙසට නම් තබන ලද අතර  ඔහු කරමසොව් නිවසේ හුදු සේවකයෙකු විය.  ෆියෝඩර් පව්ලොවිච් කිසි විටෙකත් ස්මර්ඩියකොව්ව පුතෙකු ලෙස නොසලකයි. කාලයත් සමග ස්මර්ඩියකොව් තුල ද්වේෂ සහගත පෞරුෂයක් වර්ධනය වෙයි . ඔහු අපස්මාරයෙන් ද පීඩා විඳියි.     

මසුරු ඉඩම් හිමියාගේ වැඩිමහල් පුත්‍රයා වන දිමිත්‍රි (දිමිත්‍රි ෆියෝඩෝරොවිච් කරමසොව් / මීතියා )   එක්තරා ආකාරයකින් නවකතාවේ කේන්ද්‍රීය චරිතයයි. දොස්තයෙව්ස්කි දිමිත්‍රි තුළ ද්විත්ව චරිතයක් නිර්මාණය කරන අතර එය ප්‍රධාන චරිත සියල්ලටම වඩා සංකීර්ණ වන අතර එම නිසා ඔහු වඩාත්ම මනුෂ්‍ය පාර්ශවයකට උරුමකම් කියයි. ඔහු තුල හොඳ නරක දෙකම තිබේ. කරමසොවියානු “ගුණධර්ම” මගින් නොසන්සුන්තාවයෙන් හා දුෂ්ටකමෙන් වැඩිපුරම මෙහෙයවනු ලබන්නේ  දිමිත්‍රි ය.     

ඉඩම් හිමියාගේ  දෙවන පුතා වන අයිවන් යථාර්තවාදී චරිතයකි. දුක්ඛිත හා දුක්ඛිත ලෝකයක දෙවියන්ගේ දයාව හා ප්‍රේමය පිළිබඳ සාක්ෂි අයිවන්ට සොයාගත නොහැක. කුරිරු මිනිසුන් ගේ පැවැත්මට සහ අහිංසක මිනිසුන්ට දුක් විඳීමට ඉඩ දෙන දෙවි කෙනෙකුව පිළිගැනීමට ඔහුට නොහැකිය. දෙවියන් වහන්සේ මිනිසාට නොඉවසිය හැකි නිදහසේ බරක් පැටවූ බව අයිවන් විශ්වාස කරයි. දෙවියන් වහන්සේ මිනිසාගෙන් බලාපොරොත්තු වන්නේ ද්‍රව්‍යමය දේවලට වඩා ස්වර්ගික විපාක දෙන ස්වතන්ත්‍රභාවයයි (free will). (ෆියෝඩර් දොස්තයෙව්ස්කි මෙසේ ලියයි, “කැමැත්ත යනු සියලු ජීවීන්ගේ ප්‍රකාශනයකි.ජීවිතයේ සෑම ක්‍රියාවකටම වැදගත්කමක් ඇත. ඉරණම මත පදනම් වූ ලෝකයක් තුළ තමන්ට නිදහස් තේරීමක් ඇති බව මිනිසුන් විශ්වාස කරති. නිදහස් කැමැත්ත ජීවිතයේ අත්‍යවශ්‍ය අංගයක් ලෙස නොපෙනේ).      

අයිවන් තර්ක කරන්නේ මිනිසාට සතුටු විය හැක්කේ  අහස සහ පොළොව අතර හොඳ සහ නරක අතර තෝරා ගැනීමේ නිදහස උදුරා ගන්නේ නම් පමණි.  මිනිසා හොඳ සහ නරක නිර්මාණය කර ඇති බව අයිවන් විශ්වාස කරයි.  මිනිසා දෙවියන් වහන්සේව අත්හැරිය යුතු බවත් ලෝකය පාලනය කළ යුත්තේ මිනිසාගේ නිදහස ඔස්සේ බවත් ඔහු පවසයි. අයිවන් ප්‍රතිපත්තිමය වශයෙන් දෙවියන් වහන්සේව අත්හරින අතර යහපත හා නපුර අතර තෝරා ගැනීමේ නිදහස  ඔහුට ඇත. මෙම නිදහස අතහැර දමා, “සියල්ල නීත්‍යානුකූල විය යුතුය” යනුවෙන් ඔහු තරයේ විශ්වාස කරන අතර, ඔහු මෙම අදහස ස්මර්ඩියකොව් ඇතුළු අනෙක් අය සමඟ බෙදා ගනී. රාස්කොල්නිකොව් මෙන් අයිවන් ද තර්ක කරන්නේ, දෙවියෙකු හෝ අමරණීයභාවයක් නොමැති නම්, “සියල්ලන්ට අවසර ඇත” යනුවෙනි. කරමසොව් සහෝදරයන්ගේ ප්‍රධාන තේමාවන්ගෙන් එකක් නම් දෙවියන් නොමැතිව ජීවිතය විනාශයට මඟ පෑදිය හැකි බවයි. දොස්තයෙව්ස්කි තේමාව බොහෝ දුරට වර්ධනය කරන්නේ දෙවියන් පිළිගැනීම සහ අත්හැරීම අතර අයිවන් ගේ අරගලය විස්තර කිරීමෙනි.     

කුඩා කල සිටම අයිවන් අවලස්සන වූ අතර ඔහු වටා සිටි සියල්ලන්ගෙන් හුදෙකලා විය. සෑම කෙනෙකුම තම පියා මරා දැමීමට කැමති බව අයිවන් අවධාරණය කරයි. ඔහු තම පියා කෙරෙහි වෛරයක් ඇති අතර එය විවෘතව ප්‍රකාශ නොකරන නමුත් එය පියාගේ ඝාතනය පිළිබඳ ඔහුගේම සදාචාරාත්මක වරදකට තුඩු දෙන අතර ඔහුගේ පසුකාලීන උමතුවට දායක වේ.     

ෆියෝඩර් පව්ලොවිච් කරමසොව්  ගේ බාල පුතා වන ආලෝෂා මිනිස් නපුර සහ පාපයේ බර තේරුම් ගනී, නමුත් ඔහු පවුකාරයන්ට සමාව දෙයි. ආලෝෂා අධ්‍යාත්මික චරිතයකි.  ආලෝෂා ගේ ආගමික ඇදහිල්ල ඔහුගේ චරිතයේ සැකැස්මයි. මනුෂ්‍ය වර්ගයා කෙරෙහි ඔහු තුල ඇති ප්‍රේමය,  යහපත කිරීමට ඔහුට ඇති ඉමහත් හැකියාව ශක්තිමත් කරයි. ආලෝෂාට සැකයක් ඇති වූ විට පවා, ඔහුගේ සැකය නිරාකරණය වන්නේ යහපත කිරීමට ඔහු දක්වන කැපවීමෙනි. මේ නිසා පූජකයෙකු වීමට තමා කැමති බව ආලෝෂා මුලින් පැවසූ විට ජේෂ්ඨ කරමසොව් පුදුමයට පත් නොවීය. ආලෝෂා නවකතාවේ මැදිහත්කරුගේ භූමිකාව රඟ දක්වයි.

දොස්තොයෙව්ස්කි තම “වීරයා” ලෙස හැඳින්වූ තුන්වන පුත්‍රයා වන්නේ ආලෝෂා ය. ඔහු හැදී වැඩුණේ සොසිමා පියතුමාගේ භාරය යටතේ ය. බාලම නීත්‍යානුකූල පුත්‍රයා වන අලෝෂා  මගින් යථාර්ථවාදී ක්‍රිස්තුස් චරිතයක් නිර්මාණය කිරීමට දොස්තයෙව්ස්කි උත්සහ ගත්තේය​. සොසිමා නමැති භික්ෂුව අනුගමනය කරමින් ආලෝෂා ක්‍රිස්තියානි ප්‍රේමය ක්‍රියාවට නැංවීමට උත්සාහ කරයි.     

නවකතාව පුරාම දිමිත්‍රි, අතිශය සංවේදී, චිත්තවේගීය පුත්‍රයා දක්වා වර්ධනය වේ. ඔහු අධ්‍යාපනය සම්පූර්ණ කළේ නැත. ඒ වෙනුවට ඔහු හමුදා නිලධාරියෙකු බවට පත්වීම සඳහා ඉගෙනුම ලැබුවේය​.  කෙසේවෙතත්, ඔහුට හික්මවීමක් නොතිබූ අතර  ද්වන්ධ සටනකට සම්බන්ධ වීම නිසා තනතුරෙන් පහත් කරනු ලැබීය.  ඔහු තම හැඟීම් පහසුවෙන් යටපත් කර ගත නොහැකි චිත්තවේගීය පුද්ගලයෙකි. දිමිත්‍රි, තම පියා කෙරෙහි සහජයෙන්ම අකමැති නමුත් ඔහුගේ සහෝදරයා වන ආලෝෂා කෙරෙහි ඇල්මක් තිබේ.    

මෙම කෘතිය හරහා දොස්තයෙව්ස්කි සොසිමා පූජකයා පිලිබඳව පඨකයාට කරුණු හෙළි කරයි. දොස්තයෙව්ස්කි සොසිමා  පූජකයාගේ චරිතය ආදර්ශයට ගෙන ඇත්තේ 18 වන සියවසේ සුප්‍රසිද්ධ සාන්තුවරයකු වන සාඩොන්ස්ක් හි ටිකොන් සහ මොස්කව් නගරයට සැතපුම් හැත්තෑවක් ඈතින් පිහිටි ඔප්ටිනා පුස්ටින්හි ආරාමයේ දොස්තයෙව්ස්කිගේ අධ්‍යාත්මික ගුරු  වූ ස්ටාර්ට්ස්  ඇම්බ්‍රෝසි ය.      

තම කැරලිකාර තාරුණ්‍යය නිසා හටගත්  ද්වන්ධ සටනක් මධ්‍යයේ තමා පූජකයෙකු වීමට තීරණය කළ බව සොසිමා පැහැදිලි කරයි. සොසිමා දේශනා කරන්නේ මිනිසුන් තමන්ගේ පව් හා වරද පිළිගැනීමෙන් අන් අයට සමාව දිය යුතු බවයි. කිසිම පාපයක් හුදෙකලා නොවන බව ඔහු පැහැදිලි කරයි. ඔහු කොන්දේසි විරහිතව මිනිසාට ආදරය කළ යුතු බවත් මිනිසාගේ ක්‍රියාව හෙළා නොදකින බවත් සොසිමාගේ ඉගැන්වීම්වල ප්‍රතිමූර්තියයි.  සොසිමා පූජකයා ආලෝෂා ගේ ගුරුවරයාය.    

වයස්ගත සොසිමා පියතුමා මිය යමින් සිටින අතර ඉන් කම්පනයට පත්ව සිටියි.  අවසන් දිනවල තමා සමඟ නැවතී සිටින ලෙස ආලෝෂාගෙන් ඉල්ලා සිටිනවා වෙනුවට සොසිමා පියතුමා ආලෝෂාට පවසන්නේ තම පවුලේ අය සමඟ සිටීමට ආරාමයෙන් ඉවත් විය යුතු බවයි. ඉන් පසු සොසිමා පූජකයා මිය යයි.  ඔහුගේ මරණයත් සමග ප්‍රාතිහාර්යයක් සිදුවනු ඇතැයි බොහෝ දෙනෙක් පුරෝකථනය කළහ. සොසිමාගේ අපේක්ෂාව වන්නේ ඔහුගේ මියගිය ශරීරය ද දිරාපත් නොවන බවයි. සොසිමාගේ සිරුර දිරාපත් වෙනවා පමණක් නොව, ඔහුගේ මරණයෙන් පසු වහාම එම ක්‍රියාවලිය ආරම්භ වීම මුළු නගරයටම මහත් කම්පනයකි. පළමු දිනය ඇතුළත සොසිමාගේ සිරුරේ  ගන්ධය  දරාගත නොහැකිය. බොහෝ දෙනෙකුට මෙය සොසිමා කෙරෙහි ඇති පෙර ගෞරවය හා අගය කිරීම පිලිබඳව ප්‍රශ්න මතු කරයි.     

සාන්තුවරය පිළිබඳ  පරීක්‍ෂණයකින් සොසීමා පූජකයා අසමත් විය​. ප්‍රෝටීන දේහයක් මිය යාමෙන් පසු සාමාන්‍ය අවකාශයේ පවතින විට බැක්ටීරියා ක්‍රියාකාරිත්වය මත පූතිභවනය වෙයි. එවැනි  ප්‍රාතිහාර්‍යයක් සොබාදහමට පටහැනි බව කතුවරයා ව්‍යංගයෙන් පවසයි.  මිය ගිය සොසිමා පූජකයා ගේ සිරුර ප්‍රාතිහාර්‍යකින් තොරව පූතිභවනය වීම මගින් දොස්තයෙව්ස්කි සංකේතවත් කරන්නේ සදාචාරයේ පරිහාණියයි.  ආරම්භයේදී ජේෂ්ඨ කර්මසොව්  සහ සොසිමා  අතර වෙනසක් නොවීය. සොසීමා තරුණ කාලයේදී ජේෂ්ඨ කර්මසොව් මෙන් පාපයේ ගැලී සිටියේය. ද්වන්ධ සටනක් නිසා ඔහුගේ ආධ්‍යාත්මය අවදි විය. ඉන් පසු සොසීමා පාපයෙන් වෙන්වී පූජකයෙකු විය.    

මසුරු ඉඩම් හිමියාගේ වැඩිමහල් පුත්‍රයා වන දිමිත්‍රි ෆියෝඩෝරොවිච් කරමසොව් තම පියා මරා දමන බවට තර්ජනය කරයි. පියා සහ පුතා ගෘශෙන්කා නම් තරුණියට ආශක්තව සිටිති. ඔවුන් දෙදෙනා අතර ලිංගික ඊර්‍ෂ්‍යාවද වර්ධනය වෙයි. මේ තර්ජනකාරී වාතාවරණය තුල දිනක් ජේෂ්ඨ කර්මසෝව් යම් අයෙකු විසින් මරා දමා ඇත. මිනීමරුවා පිලිබඳ සැකය යොමු වන්නේ දිමිත්‍රි හෙවත් මීතියා වෙතය.     

සියලු සාක්ෂි වලින් පෙනී යන්නේ දිමිත්‍රි මිනීමරුවා බවය. ඔහුට එරෙහිව නඩු විභාග වී ඔහු පීතෘ ඝාතනයට වරදකරුවා වෙයි. අණතුරුව දිමිත්‍රිව සයිබීරියාවට පිටුවහල් කෙරේ. එහෙත් දොස්තයෙව්ස්කි අවසානයේ හෙළි කරන්නේ ෆියෝඩර්ගේ දුක්ඛිත හා අදේවවාදී අවජාතක පුත්‍රයා සහ සේවකයා වන පාවෙල් ස්මර්ඩියාකොව් මිනීමරුවා බවය. කෙසේ වෙතත්, දිමිත්‍රි අපරාධයට වැරදිකරු වීමෙන් පසු පාවෙල් ස්මර්ඩියකොව් සියදිවි නසා ගනී.  දිවි නසා ගැනීමට පෙර පාවෙල් ස්මර්ඩියකොව්  පවසන්නේ අයිවන්ගේ න්‍යායන් සහ අදහස් ඔහුගේ අපරාධයට පදනම වූ බවය. මේ හේතුවෙන් අයිවන් උග්‍ර මානසික ප්‍රතික්‍රියාවකට ලක් වෙයි.     

අවසාන විග්‍රහයේදී  ඉඩම් හිමි පියාගේ මරණයට  වගකිව යුත්තේ ෆියෝඩර් පැව්ලොවිච්ගේ අවජාතක පුත් පාවෙල් ස්මර්ඩියකොව් වන අතර, සියලු පුතුන් විශ්වීය වශයෙන්, යම් ආකාරයකින් හෝ වෙනත් ආකාරයකින්, දරුණු අපරාධයට (පීතෘ ඝාතනයට)  සම්බන්ධ වේ. "ඇත්ත වශයෙන්ම අපරාධය කළේ කවුරුන්ද යන්න උදාසීන කාරණයකි. මනෝ විද්‍යාව සැලකිලිමත් වන්නේ එය චිත්තවේගීයව අපේක්ෂා කළේ කවුරුන්ද යන්න සහ එය සිදු කළ විට එය පිළිගත්තේ කවුරුන්ද යන්න දැන ගැනීම පමණි. පීතෘමූලික අධිකාරියට එරෙහි කැරැල්ල නවකතාව පුරාම පෙනේ. 

දොස්තයෙව්ස්කිගේ  කරමසොව් සහෝදරයන් යනු ජීවිත හා මරණ තීරණ ගැනීම, සදාචාරාත්මක වගකීම පිළිබඳ තර්ක කිරීම සහ වරදකාරිත්වය සහ වගවීම සම්බන්ධයෙන් කටයුතු කිරීමේ සදාචාරාත්මක මනෝ විද්‍යාවේ හොඳම ප්‍රබන්ධ ගවේෂණයකි. මිනිස් මනෝභාවයේ සැඟවී ඇති අන්තරායන් ගැන දොස්තයෙව්ස්කි ලියයි.  ෆියෝඩර් දොස්තයෙව්ස්කි මිනිස් මනසෙහි සංකීර්ණතා නිරූපණය කළේය. දොස්තයෙව්ස්කි මෙසේ ලිවීය: ‘මම උසස් අර්ථයකින් යථාර්ථවාදියෙකි: එනම් මිනිස් ආත්මයේ සියලු ගැඹුර නිරූපණය කරමි’.     

මෙම නවකතාවේ සඳහන් වන " පීතෘ ඝාතනය" එක්තරා ආකාරයකට විවාදයට තුඩු දෙයි. ඇත්ත වශයෙන්ම, නඩු විභාගයේදී පෙන්වා දී ඇත්තේ මිනීමැරුම සත්‍ය අර්ථයෙන් පීතෘ ඝාතනයක් නොවන බවයි. මන්ද ෆියෝඩර් කරමසොව් කිසි විටෙකත් නිසි පියෙකු ලෙස ක්‍රියා නොකළ බැවිනි. ඔහු පරමාදර්ශී පියෙකු වූයේ නැත​. ඔහු පියෙකුගේ භූමිකාවට අවතීර්ණ නොවීය​. එහෙත් ජේෂ්ඨ කරමසොව් තම දරුවන් වෛරයෙන් හෝ ද්වේෂයෙන් බැහැර කළේ නැත. ඔහුට ඔවුන්ගේ පැවැත්ම අමතක විය. තවද, ආගන්තුකයන් පැමිණ දරුවන් රැගෙන ගොස් වගකීමෙන් නිදහස් කිරීම ගැන ඔහු සතුටු විය. පුතුන් තිදෙනාගෙන්, පියා දැඩි ලෙස අකමැති එකම තැනැත්තා දිමිත්‍රි බව ද සැලකිය යුතු කරුණකි.දිමිත්‍රි තම මවගෙන් ජේෂ්ඨ කරමසොව්ට උරුම වූ ධනය ඉල්ලා සිටියි. නමුත් පියා දිමිත්‍රි ගේ මවගේ දේපළ දිමිත්‍රිට පවරා දීමට එකඟ නොවේ. තවද ගෘශෙන්කා තරුණිය පිලිබඳව දෙදෙනා අතර තරඟයක් තිබේ. පියා මෙන්ම පුතාද ගෘශෙන්කා තමන් සතු කර ගැනීමට තැත් කරති.  අනෙක් පුතුන් දෙදෙනා වන අයිවන් සහ අලෝෂා  පියාගෙන් මූල්‍ය ඉල්ලීම් නොකරති. ඔවුන් දෙදෙනා සහ පියා අතර භෞතික වශයෙන් අරගලයක් හෝ තරඟයක් නොමැත​. අලෝශා පියාගේ දුර්ගුණ වලට සමාව දෙයි. එහෙත් අයිවන් පියාගේ දුර්ගුණ දෙස බලන්නේ යථාර්ථවාදී කෝණයකිනි.

දොස්තයෙව්ස්කිගේ ලෝක දෘෂ්ටිය තුළ, දුක් විඳීම යනු අව්‍යාජ මිනිස් අත්දැකීම් සඳහා වන ලිට්මස් පරීක්ෂණයකි. දුක් විඳීමේ ගැටලුව දොස්තයෙව්ස්කි නිරන්තරයෙන් විසඳා ගත් තේමාවකි. මිනිසාගේ දුක්ඛිත තත්වය ගැන  ඔහු අවධානය යොමු කළේය. දොස්තයෙව්ස්කිගේ චරිතවල දුක්ඛිත තත්වයන් බොහෝ සෙයින් තිබේ. දොස්තයෙව්ස්කි ස්වපීඩාකාමය  වැනි අශිෂ්ට දුක් වේදනා ප්‍රතික්ෂේප කළ බව පෙනේ. දුක් වේදනා පාරභෞතික සත්‍යයක් ලෙස ඔහු පිළිගත්තද, එය නොසලකා හැරීමට දොස්තයෙව්ස්කිට නොහැකි විය. ඔහු තම ආගමේ ඉගැන්වීම්වල සහ ඔහුගේ විප්ලවවාදී සගයන්ගේ දර්ශන වලින් ඒ සඳහා පිලිතුරු සෙවීය​. දොස්තයෙව්ස්කි ප්‍රධාන දර්ශනයන් දෙකක් සමඟ හොඳින් දැන සිටියේය: එනම් ඕතඩොක්ස් ක්‍රිස්තියානි ධර්මය හා මනෝරාජික සමාජවාදයයි.  ඔහු මේ දර්ශන දෙක හරහා මිනිසාගේ දුක් විඳීම පිලිබඳව තර්ක කලේය​.  දොස්තයෙව්ස්කි දුක් විඳීමට වඩා පැවැත්මට ප්‍රමුඛතාවය ලබා දුන්නේය.  දොස්තයෙව්ස්කිට අනුව දුක් වේදනා ජීවන ත්‍යාගයේ ප්‍රතිඑලයකි.   

"බ්‍රදර්ස් කරමසොව්"  හි නපුරේ ගැටලුව පිළිබඳ  සාකච්චා කරයි. අයිවන් කරමසොව් කුඩා දරුවන්ට විනෝදය සඳහා අනුකම්පා විරහිතව වධ හිංසා පමුණුවන ලද විස්තර පවසයි. දොස්තයෙව්ස්කි  පවසන අන්දමට ලෝකය සහජයෙන්ම යහපත් වුවත්, නපුර ප්‍රකාශ වන හිස් අවකාශයන් ඇත. දෙවියන් විසින් නිර්මාණය කරන ලද විශ්වයක අහිංසක දරුවෙකුගේ මරණය සම්බන්ධයෙන් දොස්තයෙව්ස්කි ලියයි. එය අලෝශාවද කම්පණයට පත් කල මරණයකි.  දෙවියන් වහන්සේ  සර්වබලධාරී නම් නපුර අහෝසි කිරීමට දෙවියන් වහන්සේ ට හැකි විය යුතුය. නමුත් නපුර පවතී. එබැවින් දෙවියන් වහන්සේ සර්වබලධාරී හා පරිපූර්ණ ප්‍රේමණීය විය නොහැකි බවට අයිවන් තර්ක කරයි. අයිවන් යුක්ලීඩියානු මනසෙහි පරාමිතීන් තුළ ක්‍රියාත්මක වන මිනිස් මනස හා එය අවකාශය හා වේලාව තේරුම් ගන්නා ආකාරය ගැන කතා කරයි. "අපි යුක්ලිඩියානු මනසක පරාමිතීන්ගෙන් බැඳී සිටිමු"  අයිවන්  පවසයි. ඔහුට දෙවියන්ගේ ලෝකය පිළිගැනීමට නොහැකිය.      අලෝශාගේ පැහැදිලි කිරීම් අනුව “නපුර” ධ්‍රැවීය සංකල්පයක් වේ. පාපයකින් තොරව අපට යහපත හා නපුර දැනගත නොහැක. නපුරේ පැවැත්ම යනු නිදහස් තේරීම සඳහා ගෙවන මිලයි. නිදසුනක් වශයෙන්, අද මා විඳින දුක් වේදනා මගේ දරුවන්ට සහ අනෙක් අයට ඊළඟ පරම්පරාවන්ට වඩා හොඳ ලෝකයක් බිහි කරනු ඇත. නපුර යනු පරීක්ෂණයක් හෝ අත්හදා බැලීමකි: ආත්මය වැඩිදියුණු කිරීම, අධ්‍යාත්මික වර්ධනය සහ ඇදහිල්ල පරීක්ෂා කිරීම සඳහා නපුර අවශ්‍ය වේ.    

කරමසොව් සහෝදරයන් හි දොස්තොයෙව්ස්කි ස්වයං වින්දනීය ජීවිතයක බහුවිධ ප්‍රකාශන සහ ප්‍රතිවිපාක ගවේෂණය කරයි. නවකතාවේ එක් ප්‍රධාන පාඩමක් නම් මිනිසුන් එකිනෙකා විනිශ්චය නොකළ යුතු බවත්, එකිනෙකාගේ පව්වලට සමාව දිය යුතු බවත්, ඔවුන්ගේ දඞුවමට වඩා අපරාධකරුවන්ගේ මිදීම සඳහා යාඥා කළ යුතු බවත්ය. සොසිමා පැහැදිලි කරන්නේ මෙම ප්‍රේමනීය සමාව අවශ්‍ය වන්නේ මිනිස් හේතු දාමය එකිනෙකට බැඳී ඇති නිසා අනෙක් සියල්ලන්ගේම පව් සම්බන්ධයෙන් සෑම කෙනෙකුම යම් වගකීමක් දරන බවයි. එනම්, එක් පුද්ගලයෙකුගේ ක්‍රියාවන් වෙනත් බොහෝ පුද්ගලයින්ගේ ක්‍රියාවන්ට බොහෝ සංකීර්ණ බලපෑම් ඇති කරන අතර කිසිදු ක්‍රියාවක ප්‍රතිවිපාක සොයාගත නොහැක.     

අපරාධකරුවන් විනිශ්චය කිරීමේ නොහැකියාව පිළිබඳව සොසිමා පියතුමා කළ ප්‍රකාශය නිසැකවම බැරෑරුම් ය. “අපරාධකරුවෙකු විනිශ්චය කිරීමට කිසිවෙකුට නොහැකිය. ඔහු තමා ඉදිරියෙහි සිටින මිනිසා වැනි අපරාධකරුවෙකු බව හඳුනා ගන්නා තෙක්” විනිශ්චය කිරීම යන්නෙන් අදහස් කරන්නේ හෙළා දැකීම, දඞුවම් කිරීම පළිගැනීම,  හා නිගමනය කිරීමයි. මෙම සංකල්පය දොස්තොයෙව්ස්කි ලබා ගන්නේ බයිබලය හරහාය​. සොසීමා පූජකයා සහ අලෝශා කිසිවෙකු විනිශ්චය නොකරති. 

කරමසොව් සහෝදරයන්ගේ කේන්ද්‍රීය දාර්ශනික ගැටුම නම් ආගමික ඇදහිල්ල සහ සැකය අතර ගැටුමයි. ප්‍රධාන චරිත නිරූපණය කරන්නේ මෙම ගැටුම් දෙක ජනනය කරන විවිධාකාර හැසිරීම් ය. නවකතාවේ සොසිමා සහ ආලෝෂා තුල දෙවියන් වහන්සේ කෙරෙහි විශ්වාසයක් ඇති අතර, එය මනුෂ්‍ය වර්ගයාගේ ක්‍රියාකාරී ප්‍රේමය, කරුණාව, සමාව දීම සහ යහපත්කමට ඇති භක්තිය කෙරෙහි යොමු වේ. සැකය යනු ඉවාන් කරමසොව් විසින් අනුගමනය කරන ආකාරයේ තාර්කික සැක සංකා ය,  දොස්තයෙව්ස්කි  ඇදහිල්ලේ පාර්ශවය ගන්නා අතර, සැක සහිත ජීවිතයකට වඩා ඇදහිල්ලේ ජීවිතයක් සතුටින් ගත කරන ආකාරය පිලිබඳව උදාහරණ මගින් විදහා දක්වයි.     

නවකතාව තර්ක කරන්නේ මිනිසුන්ට ඔවුන් කැමති වුවත් නැතත් නිදහස් කැමැත්ත (free will) ඇති බවය. එනම්, දෙවියන් වහන්සේව විශ්වාස කිරීම හෝ අවිශ්වාස කිරීම, සදාචාරය පිළිගැනීම හෝ ප්‍රතික්ෂේප කිරීම සහ හොඳ හෝ අයහපත ලුහුබැඳිය යුතුද යන්න තෝරා ගැනීමට සෑම පුද්ගලයෙකුටම නිදහස තිබේ. නිදහස් කැමැත්තෙහි තත්වය ආශීර්වාදයක් ලෙස පෙනෙන්නට ඇති අතර, එය එක් එක් පුද්ගලයාගේ අධ්‍යාත්මික ස්වාධීනත්වය සහතික කරන අතර ඇදහිල්ල සම්බන්ධයෙන් පුද්ගලයාගේ තේරීම් පාලනය කිරීමට බාහිර බලවේගයකට නොහැකි බව සහතික කරයි. නමුත් කරමසොව් සහෝදරයන් පුරාම, දොස්තයෙව්ස්කි නිදහස් කැමැත්ත ශාපයක් ලෙස නිරූපණය කරයි, විශේෂයෙන් දෙවියන් වහන්සේගේ පැවැත්ම සැක කිරීමට තෝරාගෙන ඇති චරිතවලට  පීඩා කරයි.     

කරමසොව් සහෝදරයෝ නවකතාව ලිවීමට දොස්තයෙව්ස්කිට කිතුනු සදාචාරය, දර්ශනය (ඉන්දියානු දර්ශනය ඇතුළුව) අදේවවාදය සැලකිය යුතු ප්‍රමාණයකට බලපෑවේය. මෙම විශිෂ්ට නවකතාවට දොස්තයෙව්ස්කිගේ ජීවිත අත්දැකීම් ද එකතු විය. එබැවින් දොස්තයෙව්ස්කිගේ මනසෙහි අවරෝධනය  කරන ලද බොහෝ සිතුවිලි මෙම නවකතාවෙන් පිළිබිඹු වේ. තවද  බෞද්ධ දර්ශනයේ අංගයන් මෙම නවකතාවේ විස්තර කර ඇත. දොස්තයෙව්ස්කිගේ ආගමික විශ්වාසයන් තුළ බුද්ධාගමේ අංගද දක්නට තිබේ.  ෆියෝඩර් දොස්තයෙව්ස්කිගේ "ද බ්‍රදර්ස් කරමසොව්"  සහ ජාතක කථා අතර විශේෂයෙන් අසාතමන්ත්‍ර ජාතක කතාව අතර බොහෝ සමානකම් තිබේ.     කරමසොව් සහෝදරයෝ සහ අසාතමන්ත්‍ර ජාතක කතාව සමාජීය හා සදාචාරාත්මක සම්මතයන් උල්ලංඝනයකරමින් මහලු වියේ ලිංගික ආශාවන් සහ තෘප්තිය ලුහුබැඳ යාම විස්තර කරයි. මෙම කථා දෙකම මිනිස් මනසෙහි අඳුරුතම පාර්ශවය සහ අභ්‍යන්තර මානසික ගැටුම් ගැඹුරින් විශ්ලේෂණය කරයි.     

මාටින් වික්‍රමසිංහ " ද බ්‍රදර්ස් කරමසොව්"  ලිවීමට ෆියෝඩර් දොස්තයෙව්ස්කිට අසාතමන්ත්‍ර ජාතක කතාවෙන් යම් බලපෑමක් කර ඇති බව විශ්වාස කළේය. දොස්තයෙව්ස්කිගේ අදහස්  ඕතඩොක්ස් ක්‍රිස්තියානි ධර්මය හා බුද්ධාගම සමඟ සමීපව සම්බන්ධ විය. කර්මසොව් සහෝදරයන්  හරහා මහායාන බුද්ධාගමේ කේන්ද්‍රීය වූ බෝධිසත්වයන්ගේ පරමාදර්ශය දොස්තයෙව්ස්කි විසින් ගැඹුරින් සාකච්ඡා කොට ඇත​. දොස්තයෙව්ස්කි කරමසොව් සහෝදරයන් තුළ පැවැත්මේ (existence) තේමාවන් ඉදිරිපත් කළේය. (කෆ්මාන් පවසන්නේ “පැවැත්ම යනු දර්ශනයක් නොව සාම්ප්‍රදායික දර්ශනයට එරෙහිව පුළුල් ලෙස වෙනස් වූ කැරලි කිහිපයක් සඳහා වූ ලේබලයක්” බවයි ) පැවැත්ම සුවිශේෂී සංකල්පයක් ලෙස දොස්තයෙව්ස්කි සැලකීය​. ඔහු පැවැත්මේ දර්ශනය නැවත පරීක්ෂා කරයි. ” බුද්ධාගම අවධානය යොමු කර ඇත්තේ ආත්මය හා ලෝකය සමඟ එහි ගැටලු සහගත සම්බන්ධතාවය මත ය. බැඳීම හා දුක් වේදනා පිළිබඳ බෞද්ධ සංකල්පය දොස්තයෙව්ස්කි වටහා ගත්තේය. ඔහුගේ නවකතාවේ එන  ආලෝෂා සහ සොසිමා පියතුමා - ස්වයං ඊගෝව හා බැඳීම් අඩු චරිත දෙකක් වන අතර  ඔවුන් අභ්‍යන්තර සන්සුන්  මානසික සංගතභාවය භුක්ති විඳිති.    

ෆියෝඩර් දොස්තයෙව්ස්කිගේ ඇරිස්ටෝටල්ගේ පාරභෞතික විද්‍යාව අධ්‍යනය කල බවට පෙනී යයි. ඔහුගේ කරමසොව් සහෝදරයෝ   මනෝ-දාර්ශනික නවකතාවක් ලෙස ඉදිරිපත් කරමින් , ඒ තුලින්  මානව ස්වභාවයේ ආචාර ධර්ම, සදාචාරය සහ අඳුරු පාර්ශවය ගැඹුරින් සාකච්ඡා කරයි. ජීවිතයේ අරමුණ " ඔබ ඔබටම අව්‍යාජ වීම"  බව දොස්තයෙව්ස්කි කීවේය​.  තාර්කිකත්වය හරහා පැවැත්ම (existence) විග්‍රහ කිරීම අසීරු බව ඔහු  පෙන්වා දුන්නේය​. දොස්තයෙව්ස්කිට  අනුව සත්‍යය නිශ්චය කර ගැනීම දුෂ්කර ය, නමුත් අසත්‍යය හඳුනා ගැනීම වඩා පහසු ය.     දොස්තයෙව්ස්කි සත්‍යයේ ආශාව ඇති කළේය. කරමසොව් සහෝදරයෝ නවකතාව සදාචාරාත්මක උභතෝකෝටිකයකි.  මිනිස් පැවැත්මේ වැදගත්කම සදාචාරය නොව නිදහස බව ඔහු හඳුනා ගත්තේය​. දොස්තයෙව්ස්කි ප්‍රේමය උත්තරීතර සදාචාරාත්මක වටිනාකම ලෙස සලකයි. දොස්තයෙව්ස්කිට අනුව සෑම මිනිසෙකුම - කපටි හා සරල බව, නිර්මලකම සහ රාගය, කරුණාව සහ අර්ථය යන දෙකෙහිම මිශ්‍රණයකි. යහපත හා නපුර යන දෙකම මිනිස් පැවැත්ම සමඟ මිශ්‍ර වී ඇත.  යහපත හා නපුර මිනිසා තුළ දරුණු සහජීවනයක පවතී. මිනිසා පාලනය වන්නේ තර්කනයෙන් බව ඔහු කීවේය​.     

කරමසොව් සහෝදරයෝ මානව වර්ගයාගේ අරගල සහ පාපවල රහස් ගැඹුර ගවේෂණය කරන නවකතාවකි . දොස්තයෙව්ස්කි තර්ක කරන්නේ සමාජය  ව්‍යාධිජනක බවත් සමාජයේ සාමාජිකයන් රැවටිලිකාර සහ වගකීම් විරහිත බවත්ය. මෙම නවකතාවේ දී ෆියෝඩර් දොස්තයෙව්ස්කි මිනිස් පෞරුෂයේ මනෝවිශ්ලේෂණ පාර්ශවය විග්‍රහ කරයි. නපුර සිදුවන්නේ අපරාධකරුවන් කිහිප දෙනෙකු නිසා පමණක් නොව, සියලු මිනිසුන් සහභාගී වන සදාචාරාත්මක වාතාවරණයක් නිසා ය. එමනිසා සොසිමා පියතුමා උගන්වන පරිදි, “සෑම කෙනෙකුටම සෑම දෙයකටම වගකිව යුතුය.    

ෆියෝඩර් දොස්තයෙව්ස්කි විශ්වාස කළේ මිනිස් ස්වභාවය සංකීර්ණ බවත් වෙනස් ධ්‍රැව දෙකක් ඇති බවත්ය. මිනිසාට උදාර ලෙස ක්‍රියා කළ හැකි අතර ඒ සමඟම ඔහු ම්ලේච්ඡයෙකු විය හැකිය. මිනිසා තුළ ගෞරවනීය කොටසක් මෙන්ම විෂම අංගයක් ද ඇත. තමන් ගේම  චරිතයෙන් දොස්තයෙව්ස්කි මෙම පරස්පර විරෝධී පැති දෙක නිරූපණය කළේය. වරෙක ඔහු ත්‍යාගශීලී  උණුසුම් හා කාරුණික මිනිසෙකු වූ අතර තවත් විටෙක ඔහු ඊර්ෂ්‍යා සහගත ආත්මාර්ථකාමි මාන්නක්කාර පුද්ගලයෙකු විය. ඔහු තමාගේ රසිකාවියක් වූ  තරුණියක් ද දූෂණය කලේය.  .මෙම ප්‍රතිවිරෝධතා ඔහුගේ මහා නවකතාව වන බ්‍රදර්ස් කරමසොව් වෙතින් සොයාගත හැකිය. ජාතක කතන්දරකරුද  මිනිසුන් තුළ එවැනි සංකීර්ණ හැසිරීම් විස්තර කරයි.    

ආත්මාර්ථකාමී දුරාචාර ඉඩම් හිමිකරු ෆියෝඩර් පව්ලොවිච් , ආලෝෂා කරමසෝව්ගේ ගුරුවරයා වන අධ්‍යාත්මික උපදේශක සොසාමා පියතුමා හමුවීමට පැමිණි විට  ෆියෝඩර් කර්මසෝව් ශුද්ධ වූ මිනිසා ඉදිරියේ ඔහුගේ අභ්‍යන්තර මනස හෙළි කරයි. එය දූෂිත සහ පාපයන් ගෙන් පිරී ඇති ආකරයකි. අසාතමන්ත්‍ර ජාතක කතාවේ මහලු කාන්තාව සහ ෆියෝඩර් කර්මසෝව් මිනිස් ස්වභාවයේ අඳුරු පැත්ත නිරූපණය  කරති. චරිත දෙකම ආචාර ධර්ම හා සදාචාරය මෙන්ම සමාජ සම්මතයන් ද අමතක කර තමන්ගේ ආත්මාර්ථකාමී ආශාවන් ඉටු කර ගැනීමට උත්සාහ දරති. ෆියෝඩර් පව්ලොවිච් කර්මසෝව්ගේ නාස්තිකාර හා පව්කාර ජීවිතය උසාවියේ පැමිණිල්ලේ සහ විත්තියේ නීතීඥවරයා විසින් ඉස්මතු කරන ලද අතර ඔවුන් ෆියෝඩෝර්ගේ සදාචාරාත්මක පරිහානිය 18 වන සියවසේ රුසියානු සමාජයට තවදුරටත් සම්බන්ධ කරයි.  ජාතක කතාකරුවා මහළු ස්ත්‍රියගේ අපරාධකාරී මනස පෙන්වා දෙයි. රමණයේ යෙදීම සඳහා ඇය තමාගේ පුතා වූවද මරා දැමීමට පසුබට නොවන්නීය​.     

අසාතමන්ත්‍ර ජාතක කතාවේ  මහලු ස්ත්‍රියගේ පුතා තණ්හාවේ ස්වභාවය තේරුම් ගත් බුද්ධිමත් මිනිසෙකි. ඔහු කිසිවෙකු විනිශ්චය නොකරන අතර සොසිමා පියතුමා තරම් ගුණවත් පුද්ගලයෙකි. සොසිමා පියතුමා සහ මහලු ස්ත්‍රියගේ පුතා අතර පොදු සාධකයන් පවතියි.  ඔවුන් දෙදෙනාම බෝධිසත්ව ගුණාංග පෙන්වති. කරමසොව් සහෝදරයෝ  නවකතාව මිනිස් ජීවිතය පිලිබඳ විවරණයකි. එලියට් රෝස්වෝටර් පවසන්නේ "ජීවිතය ගැන දැනගත යුතු සියල්ල ෆියෝඩර් දොස්තයෙව්ස්කි විසින් රචිත කරමසොව් සහෝදරයන් තුළ ඇති බවයි.     සත්‍ය වශයෙන්ම නිර්මාණාත්මක මනසෙහි ප්‍රතිවිරෝධතා සහ උච්චාවචනයන් දොස්තයෙව්ස්කිට වඩා හොඳින් නිරූපණය කරන ලේඛකයෙකු නොමැත. ශාස්ත්‍රීය කතිකාවෙන් වැඩි හරියක් යොමු වී ඇත්තේ දොස්තයෙව්ස්කිගේ චරිතවල දාර්ශනික හා ආගමික ඇඟවුම් වෙත ය. ඇමරිකානු සාහිත්‍යයේ ද බ්‍රදර්ස් කරමසොව්, නවකතාවට සමාන කිසිවක් නොමැති බව විලියම් ෆෝක්නර් කිවේය.      

කරමසොව් සහෝදරයෝ නවකතාවේ අපස්මාරය පිලිබඳ විස්තර තිබේ. 1849 දී ඔම්ස්ක්හි සයිබීරියානු බන්ධනාගාරයකට ගෙන යාමට ටික කලකට පෙර දොස්තයෙව්ස්කිට අපස්මාරය ඇති බව හඳුනා ගන්නා ලදි. ඔහු ජීවිතයේ වරින් වර අපස්මාරයෙන් පීඩා වින්දේය​. අපස්මාරය ඔහුගේ නවකතා බොහොමයක සඳහන් වෙයි. ඔහුගේ නවකතාවල ඇති අපස්මාර චරිතවල ලක්‍ෂණ සුවිශේෂීය​. කරමසොව් සහෝදරයෝ හි පාවෙල් ස්මර්ඩියකොව් ද අපස්මාරයෙන් පෙලෙන්නෙකි. ජේෂ්ඨ කරමසොව් මරණයට පත්වූ වේලාවේදී ඔහුට අපස්මාරය වැළඳී තිබූ බව නවකතාවෙන් හෙලිවේ. පාවෙල් විසින් ජේෂ්ඨ කරමසොව් මරා දැමූ පසු එම වරදකාරීත්වය මත ඔහුට මනෝ මූල අපස්මාරය හට ගත්තේද යන්න එක් ප්‍රබල කල්පිතයකි.  දොස්තයෙව්ස්කි හැරුනු කොට චාල්ස් ඩිකන්ස්ගේ ඔලිවර් ට්විස්ට් (1838), ජෝර්ජ් එලියට්ගේ සයිලස් මාර්නර් (1861) සහ විල්කි කොලින්ස්ගේ දුප්පත් මිස් ෆින්ච් (1872) නවකතා වලද අපස්මාරය සහ එහි බලපෑම පිලිබඳ කතා කරයි.     

නවකතාවේ අවසානය සනිටුහන් වන්නේ ඉලියුෂාගේ අවමංගල්‍යයෙනි. ඉලුෂා යනු කපිතාන් ස්නෙගිරියොව්ගේ බාල පුත්‍රයා වන අතර වරක් දිමිත්‍රී විසින් කපිතාන් ස්නෙගිරියොව්ව අවමානයට පත් කොට තිබුණි. අලෝෂා තම සහෝදරයා විසින් කරන ලද වරදට කපිතාන් ස්නෙගිරියොව් ගෙන් සමාව ඉල්ලයි. ඉලියුෂා දීර්ඝ කාලයක් අසනීපයෙන් සිටි අතර අලෝෂා වරින් වර ඔහුව බැලීමට ගියේය​. ඉලුෂාගේ මරණය තුලින් ඔහු යහපත්කමේ එල දරන  “බීජය” ඔහුගේ පන්තියේ ළමුන් තුල රෝපණය කරයි. එක්තරා ආකාරයකට ඉලුෂා යනු කරමසොව්වරුන්ගේ ආදර්ශ පුත්‍රයාය. නවකතාව අවසානයේ, අලෝෂා සොසිමාගේ ඉගැන්වීම්වල පරිණත ප්‍රතිමූර්තියක් බවට පත් වෙයි.    

කරමාසොව් නවකතාව හරහා දොස්තයෙව්ස්කි මිනිස් ආත්මයට විනිවිද යාම සහ සදාචාරාත්මක හා දාර්ශනික ප්‍රශ්න සමඟ ගැටීමට  ඉඩ සැලසීම මගින්  විසි වන සියවසේ  සාහිත්‍යයට ප්‍රබල බලපෑමක් ඇති කළේය.  ෆ්‍රොයිඩ්  සාහිත්‍යමය වැදගත්කම අනුව ෂේක්ස්පියර්ගේ කෘති සමඟ දොස්තොයෙව්ස්කිගේ "ද බ්‍රදර්ස් කරමසොව්"  ශ්‍රේණිගත කළේය. කර්මාසොව් සහෝදරයෝ දොස්තයෙව්ස්කිගේ ජීවිතයේ කෘතියේ කූටප්‍රාප්තිය ලෙස සැලකේ. කර්මාසොව් සහෝදරයෝ ප්‍රකාශයට පත් වී මාස හතරකටත් අඩු කාලයකදී දොස්තයෙව්ස්කි මිය ගියේය.  ඔහුගේ දේහය  තැන්පත් කරනු ලැබුවේ ශාන්ත පීටර්ස්බර්ග්හි ඇලෙක්සැන්ඩර් නෙව්ස්කි ආරාමයේ ය. 

දොස්තයෙව්ස්කිගේ කෘති විශ්ව සාහිත්‍ය කෙරෙහි  ඉමහත් බලපෑමක් ඇති කළේය.  දොස්තයෙව්ස්කි ගේ බලපෑම  ඇලෙක්සැන්ඩර් සොල්සෙනිට්සින් , ඇන්ටන් චෙකොව් ,  ෆ්‍රොයිඩ් , ෆ්‍රෙඩ්‍රික් නීට්‍ෂේ ,ඇන්ඩ්‍රේ මැල්රාක්ස් , වර්ජිනියා වුල්ෆ් , මිහායිල් බුල්ගාකොව්  ,ව්ලැඩිමීර් නබෝකොව්, ව්ලැඩිමීර් මායකොව්ස්කි , ජීන්-පෝල් සාත්‍රේ ඇල්බෙයා කැමූ  ෆ්‍රාන්ස් කෆ්කා   අර්නස්ට් හෙමිංවේ  ජේම්ස් ජොයිස් ගේබ්‍රියෙල් ගාර්ෂියා මාකේස් සහ හරුකි මුරකාමි කෙරෙහි ගැඹුරටම තිබුනේය. දොස්තයෙව්ස්කි අමරණීය බව මිහායිල් බුල්ගාකොව්  පැවසීය​.    

මිනිස් පැවැත්මේ  බියකරු අංගයන් දොස්තයෙව්ස්කිට ගෝචර විය​. ඔහුගේ ගැඹුරු මානසික අවබෝධය සහ මිනිස් ආත්මයේ ගැඹුරුම හා අඳුරු කොන නිරූපණය කිරීමේ දක්‍ෂතාවය අද්විතීයය​. දොස්තයෙව්ස්කිගේ සාහිත්‍ය කෘති 19 වන සියවසේ රුසියාවේ ව්‍යසනකාරී  දේශපාලන, සමාජීය හා අධ්‍යාත්මික වාතාවරණය  තුළ මානව මනෝ විද්‍යාව ගවේෂණය කලේය​. දොස්තොයෙව්ස්කි නූතනත්වයේ කේන්ද්‍රීය අවිනිශ්චිතතාවයන් වෙනුවෙන් පෙනී  සිටියේය​. මානව තත්වය පිළිබඳ ඔහුගේ අවබෝධය තියුණු විය​. සාහිත්‍යමය අර්ථයෙන් දොස්තයෙව්ස්කි අනාගත වක්තෘවරයෙකු විය​.      

 Works Cited    

1. Bakhtin, Mikhail M.(1984). Problems of Dostoevsky's Poetics. Translated by Caryl Emerson. Minneapolis: University of Minnesota Press. 
2. Breger, Louis.(1989). Dostoevsky: The Author as Psychoanalyst, New York University Press. Davison, R. M. (1999).Dostoevsky's the Devils: A Critical Companion. Edited by William J. Leatherbarrow. Evanston, Ill.: Northwestern University Press. 
3. Deborah A.,  Maiorova, O.(2015).  Dostoevsky in Context. Cambridge: Cambridge University Press.  Dostoevsky, Fyodor. (1994).Crime and Punishment. Trans. Constance Garnett. New York: Barnes & Noble Books. 
4. Dostoevsky, Fyodor. (2004), The Double: Great Short Works of Fyodor Dostoevsky, trans. George Bird, Perennial, Classic Edition, HarperCollins Publishers, New York   
5. Dostoevsky, Fyodor (2009). Notes from Underground and The Double. trans. Ronald Wilks. London & New York: Penguin Classics.   
6. Frank, J. (2010). Dostoevsky. Princeton: Princeton University Press. 
7. Freud, Sigmund. “Dostoevsky and Parricide” from The Collected Papers. Readings on Fyodor  Lantz, K.A.(2004). The Dostoevsky Encyclopedia. Westport: Greenwood Press. 
8. Pavlovic, R ., Pavlovic, A. (2012).“Dostoevsky and Psychoanalysis,” British Journal of Psychiatry.